Նունե Հախվերդյան

«Անահիտ» լիամետրաժ մուլտֆիլմը, որի պրեմիերան կայացավ Ամանորի նախաշեմին, այն աշխատանքներից է, որն իրականացվել է բացառապես պետական աջակցությամբ (արժեցել է 250 մլն դրամ) ու էկրան է բարձրացել որպես ժամանակակից հեքիաթ հայաստանցիների համար:

Եվ այն իրոք ժամանակակից է, այսինքն` ֆիլմի ընդհանուր կառուցվածքն ու ուղերձը այսօրվա Հայաստանի իմիջի հայելային արտացոլումն են: Այն իմիջի, որը հենց հիմա է ձեւավորվում ու ներկայացվում ներքին շուկայում որպես նորովի վերաշարադրված ազգային միֆ:

Մուլտֆիլմի նախաձեռնողները` Ռոբերտ Սահակյանցի անվան անիմացիոն արվեստանոցի հիմնադիրները (Դավիթ Սահակյանցը, Լյուդմիլա Սահակյանցը, Նաիրա Սահակյանցը), իրականում ոչ միայն վերապատմել են ծանոթ հեքիաթը, այլեւ ահռելի գործ են կատարել: Նրանք հինգ տարի տեւած աշխատանքից հետո ստեղծել են կոկիկ անիմացիոն լիամետրաժ ֆիլմ նոր իմաստով, բայց միեւնույն ժամանակ ոչ մի նոր շեշտադրում սյուժեին չեն ավելացրել ու չեն սրել: Իսկ դա բավականին բարդ գործ է, քանի որ Ղազարոս Աղայանի հեքիաթն իր մեջ պարունակում է տարբեր հարցադրումներ` սեռային, ժառանգական, երկրի կառավարման, մարդկային փոխհարաբերությունների:

Իհարկե, այդ բոլոր հարցադրումները կան որպես ֆոն, բայց առաջին պլանում բոլորովին այլ հարց է հայտնվել: Դիտելով ֆիլմը` հասկանում ես, որ առաջնային է համարվել չարիքի վերաիմաստավորումը, այսպես ասած բացասականի նորագույն միֆը տեսանելի դարձնելը:

Փոքր-ինչ հեռվից սկսենք: Ցանկացած հեքիաթի հիմքում չար ու բարի ուժերի բախումն է եւ որպես տրամաբանական ավարտ` բարի, նվիրյալ, աշխատասեր ու մեծահոգի հերոսների հաղթանակումը: Հստակ բարին երջանկանում է, հստակ չարը` ոչնչանում: Եվ կարեւորը հենց հստակ լինելն է, առանց կիսատոների ու վարանումների: Դասական հեքիաթի հիմքը բեւեռացումն է: «Անահիտինը»` նույնպես:

Այդ մոդելից շքեղ բացառություն են կազմում Հովհաննես Թումանյանի սյուրռեալիստական հեքիաթները, որոնք գլխիվայր շրջում են դրականի ու բացասականի տեղերը: Անբան Հուռին, օրինակ, թե՛ սիրային, թե՛ նյութական դաշտում հաղթանակում է` չունենալով ոչ մի ցայտուն արժանիք, բացի այն, որ սովորական աղջիկ է (անգամ Կիկոսի մոր եւ մորաքույրների եռանդով օժտված չէ):

Իսկ Ղազարոս Աղայանի Անահիտը անսովոր, եզակի հերոսուհի է: Նա սկզբունքային է եւ, ի տարբերություն Անբան Հուռիի, ոչ թե ծույլիկ ու ներդաշնակ աղջիկ է, այլ ինքն է կռում իր բախտը: Հրահանգելով Վաչագան թագավորին արհեստ սովորել ու մտածել վաղվա օրվա մասին, Անահիտը ոչ միայն արքային է փոխում, այլեւ ինքն է փոխվում: Անբան Հուռին անգամ ցանկություն չունի փոփոխությունների մասին մտածել, քանի որ սառը փիլիսոփա է ու ընդունում է կյանքն, ինչպես այն կա: Ընդամենը երեւակայությունն է մի քիչ լարում եւ պարգեւատրվում է երջանկությամբ` մատը մատին չխփելով:

Ղազարոս Աղայանը պարզ գծագրված մոդել է առաջարկում, Թումանյանը` խճճված: Թումանյանի հեքիաթներում չար չկա, այն տարալուծված է մթնոլորտում ու հերոսների ներաշխարհում (դրա լավագույն ապացույցը «Մի կաթիլ մեղրն է»): Աղայանը չարը հստակեցնում է, հերոսների դիմացը կանգնեցնում ու հրավիրում դրա դեմ մարտի դուրս գալ բոլոր հնարավոր զենքերով: Այս դեպքում` հնարամտությամբ ու քաջավարի:

«Անահիտի» ռեժիսոր Դավիթ Սահակյանցն իր նկարված դրական հերոսների դիմաց առավելագույնս հեռու գտնվող չարիք է դրել: Այդ չարը ոչ միայն Հայաստանի սահմաններից ու մարդկային էությունից է դուրս, այլեւ անդին է: Այն բառիս բուն իմաստով մութ ուժ է (ծուխ, որդ, ուրվական), որը, սակայն, կոնկրետ անուն ունի` Էնվեր: Եթե դրան գումարենք Վաչագանի դավաճան հորեղբորը` Ազարին, չարի այնպիսի ֆոնետիկ ու պատկերային խառնուրդ դուրս կգա, որի դեմն առնելու համար գրեթե միջազգային միջամտություն է հարկավոր:

Եվ ստացվում է, որ մեր «Անահիտը» (ուզենք թե չուզենք, այն մերն է, ոչ թե հեղինակների սեփականությունը) աշխատասեր ու բարի մարդկանց ներքին խաղաղությունը պայմանավորում է ոչ թե ներքին, այլ արտաքին թշնամու առկայությամբ: Այնքան արտաքին, որ արդեն ճանաչելի չէ, քանի որ չարիքի անունների ակնարկներն ու վիզուալ տեսքը հակադրվում են բարի կերպարների ընդգծված խառնվածքներին ու ընտրված մասնագիտություններին: Ի վերջո, գորգագործությունը հստակ աշխատանք է` ճիշտ կառուցված դազգահ է հարկավոր, նախապես ընտրված թելեր, նախշի արարման հմտություն:

Եվ այդ հստակ ու ճշգրիտ դրականին գալիս է խանգարելու բացարձակապես աբստարկցիան: Դժվար է կռահել, թե ինչ է ուզում մուլտֆիլմի վերացական չարիքը: Թերեւս միայն չար գործեր անել, առանց մատնանշելու, թե դրանք որոնք են: Ավելի շուտ տիեզերական դավադրության պես մի բան է փորձում իրականացնել:

Չարը կարող էր ներկայանալ որպես ագահ ու փառասեր կառավարիչ, որը կեղեքում է գեղջուկներին ու հարկերի ավելացման միջոցով հարստանում: Կամ`ագրեսիվ ու անկիրթ պերսոնաժի տեսք ստանալ ու հակադրվել բանիմաց ու գրագետ աշխատովորին: Օրինակ, դպրոցներ փակեր, գրքեր այրեր, ստիպեր մոռանալ հայերեն լեզուն:

Չարն այս մուլտֆիլմում նման բաներ չի անում, եւ մենք հասկանում ենք, որ այն հայոց հողի ծնունդ չէ: Եվ հենց այս կետում է, որ բավականին գրագետ արված մուլտֆիլմում դատարկ անցքեր են հայտնվում: Արտաքին աշխարհից եկող մշուշոտ չարիքը բախվում է տեղային կոլորիտի ու մասնագիտությունների հետ` հանուն… բախման: Այդ դատարկ անցքերը հումորով կամ երգերով են լցվում՝ դիտվելով որպես կլիպային դրվագներ, այլ ոչ թե սյուժեն առաջ տանող կեռիկներ: Միգուցե պետք էր արտաքին չարիքն ավելի գայթակղիչ ու ճանաչելի դարձնել՝ թույլ տալով, որ հերոսները կասկածեն, մտահոգվեն, իսկ ոմանք էլ փոխվեն: Բայց եւ՛ դրական, եւ՛ բացասական հերոսները շատ ստատիկ են:

Ֆիլմում կարեւոր չէ, թե ովքեր են չարիքի դեմ պայքարում, կարեւորը` թե որն է չարիքը: Դա մոտավորապես ինքնությունդ հասկանալու պես մի բան է: Եվ հենց սա է  հայաստանյան այսօրվա միֆը. առանց թշնամու մենք չկանք: Ընդհակառակը` մենք կանք, եթե հանդիպում ենք հզոր, հեռավոր ու որոշ իմաստով վիրտուալ թշնամուն: Ասենք, յոթ ծովից այն կողմ գտնվող, այլ ոչ թե մեր կողքին ապրող:

Դա տեղական (շատ նեղ տեղական, գրեթե մի քանի հազար սպառողներով) շուկայի համար նախատեսված միֆ է: Եվ հենց այդ միֆն է սատարվում ու տարածվում տարբեր հարթակներում (այս թվում` քաղաքական):

Համաձայնեք, որ սա ոչ թե ինքնության վերգտնման, այլ ինքնության լղոզման ուղի է, որտեղ ուղենիշները փոխվում են այնքան արագ, որ չես հասցնում կարդալ դրանք: Չէ՞ որ եթե օտարում ես քո միջի անբանին ու ագահին, չարը, մեղքը միայն քեզնից դուրս ես տեսնում, դառնում ես ոչ թե կենդանի կերպար, այլ կարգախոս:

Մուլտֆիլմում կա մի դրվագ, որն անկեղծ ասած, մեկնաբանելը գրեթե անհնարին է: «Անահիտը» հեքիաթ է, որտեղ փառաբանվում ու ծիսականացվում է արհեստը: Եվ ողջ մուլտֆիլմի ընթացքում դրա մասին խոսվում ու երգվում է:

Ֆինալում միստիկ ծագում ունեցող ու իրենց տերերի (Անահիտի ու Վաչագանի) ալտեր-էգոն ու պահապան-հրեշտակները համարվող կենդանիները (Անդոկն ու Զանգին) ուրախ զրուցում են: Հարց է հնչում. «Ուրեմն թագավորը գորգագործ ա, հա՞, դառել»: Պատասխան. «Այո»: Շարունակություն. «Ուրեմն սրանից հետո քեզ կասեն ոչ թե թագավորի, այլ գորգագործի շուն, հա´, հա´, հա´»:

Դա ասվում է հայտնի առոգանությամբ, երբ խոսում են միաժամանակ բերանը ծռելով ու ծիծաղելով: Եվ սա հենց այն դրվագն է, որը դահլիճում մեծ արձագանք է ստանում: Բոլորը ծիծաղում են: Դե, որովհետեւ ծիծաղելի է` հա´մ բերանը ծռած, հա´մ էլ գորգագործ արքա:

Իմաստների տատանումներ կան, որոնք դժվար հաշվարկելի են: Մեկ էլ տեսար, բարի ցանկությունդ չարիք դարձավ, իսկ վրիպակդ` ճշմարտություն: Կամ էլ՝ հումորը այնքան ուռճացավ, որ դադարեց հումոր լինել՝ ընկալվելով որպես վարքագծային մոդել:

Հնարավոր է ենթադրել, որ մուլտֆիլմում պարբերաբար հնչող ռուսերեն բառերն ու բառակապակցությունները բարի ցանկություններով են արված: Դե, պետք էր ասել` «կ չորտովոյ բաբուշկե» կամ ռուսական երգ երգել: Անգամ կարելի է ընդունել, որ որոշ կերպարներ անհաջող են ստացվել (օրինակ, բարբաջող Պետրոս հրաշագործն ու անիմաստ գռեհիկ ու թուլամիտ ձի Անդոկը): Կան շատ լավ գծագրված կերպարներ (օրինակ մի քիչ առնական Անահիտը, բարձր տեխնոլոգիաներ կիրառող իմաստուն շուն Զանգին):

Բայց եթե հաշվարկից բացառվել է ներքին խնդիրը, ներքին հակասությունը (թեկուզ խղճի ձայնի տեսքով), էֆեկտը թույլ է լինում: Միշտ է այդպես, քանի որ աշխարհի երեսին ոչ մի բացարձակ բան չկա: Առավելեւս հեքիաթներում, որոնք ինքնության հարց են շոշափում արտաքին չարիքի միջոցով: Երկու տարբերակ կա` կամ ծիծաղում ես դրսի հայացքով, կամ նեղվում ներսի դիրքերից:

Եվ թող չթվա, որ մանկական մուլտֆիլմը զերծ է այսպիսի փիլիսոփայական հարցադրումներից: Ընդհակառակը՝ հենց այն մուլտֆիլմերն են հետք թողնում, որոնք հավակնում են խոսել բարձր դիրքերից: Իսկ մնացածը կինոլեզվի ու վարպետության խնդիր է: