Սկիզբը

Ամերիկան

Շքեղ Նյու Յորքն իր նեոնային լույսերով եվրոպական ավերված, ծխացող, դժոխային քաղաքներից հետո անպատմելի տպավորություն էր թողնում: Ինչպես կարող է Երկիր մոլորակի վրա այսպիսի մեծ հակադրություն լինել: Բայց Նյու Յորքը չէր ամերիկյան իր նոր հասցեն: Եվ Ջորջ Մարտիկյանը շուտով նրան դիմավորեց Սան Ֆրանցիսկոյում և իր «Օմար Խայամ» ռեստորանում բարի գալուստի մեծ ընդունելություն կազմակերպեց:

«Հայաստանում ես վճարվում էի իմ աշխատանքի համար: Գերմանիայում՝ ևս: Ostministerium-ը ինձ ամսական 600 մարկ էր վճարում համերգների համար... ԱՄՆ-ում ես ստիպված եմ աման լվանալ ընտանիքս պահելու համար և ոչ ոք չի վճարում իմ երաժշտության համար»: Ոչ միայն աման լվանալ, այլև նպարավաճառի մոտ աշխատել, առաքիչ դառնալ... Ընտանիքը կարիքի մեջ չէր կարող թողնել: Մանավանդ արդեն երկրորդ երեխան ուներ՝ Անահիտ-Դիանան: Կյանքն ավելի բարդացավ, երբ Սան Ֆրանցիսկոյի օդը բժիշկները վնասակար համարեցին կնոջ՝ Նինայի համար, և Արան ստիպված էր ընտանիքը Լոս Անջելես տեղափոխել և սկսել նորից: Անցնել չարչարանքների և մարտահրավերների նոր քավարանով: Բայց ամենից մեծ մարտահրավերը կնոջ երկտողն էր: Նրանք՝ պատերազմի և համակենտրոնացման ճամբարների դառնությունները ճաշակած ամուսինները, բաժանվեցին: Ամերիկյան այս խաղաղությունը, որտեղ չկար ռումբերի տարափ, չկային ավերակներ, այսուայն կողմ թափված դիակներ, որտեղ միակ «պատերազմը» ապրուսի հարցն էր, կտրեց պրկված նյարդը: Ալիշանը արդեն 12 տարեկան էր, երբ մայրը իրեն թողեց հոր մոտ և դստեր հետ գնաց մոր տուն: Այդուհանդերձ երեխաները շատ էին կապված երկուսի հետ էլ: Ալիշան-Ալեքսը շատ լավ գիտնական դարձավ մոլեկուլային դեղագիտության ասպարեզում: Դիանան՝ երգչուհի և կենդանիների պաշտպան: Երբ ամուսնացավ, տեղափոխվեց Կոլորադո Սփրինգս և մորն էլ տարավ հետը: Ապահարզանի օրերին Արա Սևանյանը գրեց իր «Սան Ֆրանցիսկո»-ն:

Ալիշան Սևանյան

Աշխարհի ամենից համեղ այն պատառի վերհուշը

Այդ վերհուշը Արա Սևանյանին հետ տարավ Գերմանիա. դա համակենտրոնացման ճամբարի վերակացուի բուտերբրոտի անմահական մնացորդն էր՝ գետնին նետված: Հետո՝ պատերազմի ավարտին, Շտուտգարդի հրեական ստորգետնյա շուկան էր, որի մշտական հաճախորդն էր դարձել: Այստեղ վաճառվում էր ամեն բան, փոխանակվում էր ուտելիքը ածուխի, կամ կարագը՝ թարմ մրգերի հետ: Չէր մոռացել իր երազանքի մասին՝ մեծ բոքոնի մեջ մի լավ կարագ քսել, գուցե բեկոն դնել, վրան՝ պանիր և անուշ անել ...

Լոս Անջելեսի տարբեր հասցեներում Արա Սևանյանը սկսեց բուրգեր վաճառել: Առաջին անգամ Մատուշինսկի անունով մի ռուս ընկեր վստահեց իր բուրգերի կետը՝ Ազուսայի կողմերում: Հետո մեկ այլ կետ՝ Վինսնթ և Բրբենք պողոտաների անկյունում: Իսկ որոշ ժամանակ անց Սևանյանը Սան Ֆերնանդոյի Վան-Նայս և Օքսնրդ անկյունում բացեց իր սեփական կետը։ Հացի մեջ արագ-արագ դարսում էր ինչ-որ պետք էր, «օծում» զանազան թացաններով, հմտորեն փաթաթում պերգամենտի մեջ և հրամցնում հաճախորդներին: Տարածքը ամսական 60 դոլարով վարձակալել էր մի հրեայից՝ էլմեր Հումաս անունով: Արան զարմացած հիշում էր մի պատմություն՝ կապված այս մարդու հետ: Երբ հիվանդանոց ընկավ վիրահատության, ստիպված մի ամբողջ ամսով բուրգերի կետը փակեց: Ապաքինվելուց հետո, երբ Էլմարին փորձեց հանձնել նախորդ ամսվա վարձակալության գումարը․ «Դու շահույթ չես ունեցել, ես չեմ կարող քեզնից գումար վերցնել»,- լսեց վարձատուի առարկությունը: Գուցե իրենից էր, որ միշտ հանդիպում էր ազնիվ և հոգատար մարդկանց: Սեփական բիզնես ունենալն ազատություն տվեց Արային: Նա շարունակեց երաժշտությամբ զբաղվել։ Թեպետ իր ամերիկյան բրդուճները լավ էին վաճառում, բայց կուզենար իր երաժշտությունը վաճառել: Շուտով մի փոքրիկ խորամանկության դիմեց: Սրճարանում միացնում էր քանոնի իր կատարումների ձայնագրությունները: Մարդիկ հետաքրքրվում էին այդ անսովոր երաժշտությամբ և ձեռք բերում ժապավենները: Բայց կարոտել էր լուրջ բեմերին:

Եվ մի օր 1972-ին...

Արամ Խաչատրյանը հայտնվեց սրճարանի դռների մեջ: Ամերիկյան հյուրախաղերի շրջանն էր: Արեց ամեն բան, որ Սևանյանը քանոնի կատարումով մասնակցի Բոստոնի Ջորդան համերգասրահում կազմակերպվող իր համերգին, իսկ հետո էլ հայտնեց իր բարձր կարծիքը Սևանյանի մասին: Հասկանալի է, թե երաժշտական աշխարհում ինչ էր նշանակում Խաչատրյանի գովեստը: Նույն այդ ժամանակ, երբ մեծ կոմպոզիտորն ամերիկյան շրջագայության էր, Հայ սիմֆոնիկ երաժշտության ընկերության հիմնադիրը՝ դիրիժոր Վարուժան Գոճյանը, աշխատում էր Լոս Անջելեսի Դորթի Չենդլր սրահում և նշանակվել էր հռչակավոր Զուբին Մեթայի օգնական: Նվագախումբը կատարեց Խաչատրյանի կոնցերտներից մեկը, ինչպես նաև նվագացանկում ավելացրեց Սևանյանի Սիմֆոնիկ էսքիզները և, «մի բան էլ իմ դասընկեր Էդուարդ Միրզոյանից»,- հիշում է Արան: Արամ Խաչատրյանը իր հռչակով բարձրացնում էր հայրենակիցներին, ճանապարհ հարթում օվկիանոսից այն կողմ, ինչպես արել էր Ստալինի օրոք Մոսկվայում:

Ձախից՝ Ա. Սևանյան, կինը՝ Նինան, Ա. Խաչատրյան, 1972թ. Լոս Անջելես

Էսթերը

Ընկերները Արա Սևանյանին փոխանցեցին Էսթեր Ստամբուլյանի հեռախոսահամարը և համոզեցին անպայման զանգահարել նրան և ժամադրություն խնդրել: Հոգու խորքում հույս փայփայելով, որ իրար կհավանեն և մի բան կստացվի: Էսթերը համաձայնեց հանդիպել Արային, մանավանդ երբ իմացավ, թե ով է փոխանցել իր թիվը: Առաջին ժամադրությանը Արան մի քիչ «վտանգավոր» բան արեց. հարցրեց՝ արդյոք Էսթերը չի նեղվի, եթե ժամադրության գա իր որդու՝ Ալիշանի հետ: Նրան մենակ չի կարող թողնել տանը: Անակնկալի եկած կինն, այնուամենայնիվ,  համաձայնեց: Բարեբախտաբար, միմյանց վրա շատ լավ տպավորություն թողեցին: Էսթերը բավական բարեկեցիկ կին էր, աշխատում էր Bank of America-ի խոշոր բիզնեսի վարկավորման վարչությունում և, բնականաբար, հարուստ հաճախորդներ ուներ: Այնպես որ, ուր գնում էին, լիներ ռեստորան կամ մեկ այլ վայր, բոլորը հատուկ վերաբերմունքի էին արժանացնում նրանց: Շուտով ամուսնացան: Էսթերը իր կապերը բանեցրեց Արայի համերգային գործունեությանը մեծ թափ հաղորդելու և ճանաչելիությունը բարձրացնելու համար: Դարձավ ամուսնու թիկունքը: Բախտավոր աստղի տակ ծնված Արա Սևանյանը, թեև կյանքի ընթացքին բազում վտանգավոր պատմությունների միջով անցավ, բայց միշտ հաղթահարեց դրանք և անվնաս մնաց, ինչ-որ առումով էլ՝ շահած: Բայց նրանց համատեղ կյանքը տևեց միայն 20 տարի: Ծանր հիվանդությունը ընդհատեց Էսթերի կյանքը՝ Արային մենակ թողնելով իր երաժշտության և քանոնի հետ:

Աշխարհը լեցուն է բացառիկ մեղեդիներով...

Իր երազանքը՝ քանոնն «ամուսնացնել» երաժշտական այլ գործիքների հետ, կատարվեց: Նրա քանոնը հնչեց ջութակի, ֆլեյտայի, կլարնետի հետ: Լորիս Ճգնավորյանը մի օր նրան ասաց՝ «Ինչո՞ւ չես գրում քանոնի և նվագախմբի համար»: Եվ շուտով Սևանյանի քանոնը հնչեց նաև սիմֆոնիկ նվագախմբի բազմաձայնության մեջ: Ամերիկա գալուց ի վեր՝ 150-ից ավել ստեղծագործություն, քանոնի «գահակալություն» սիմֆոնիկ և կամերային բեմերում: Վարուժան Գոճյանը, Վախթանգ Ժորդանիան ամենահայտնի սրահներում հնչեցնում էին Արա Սևանյանի գործերը: Ամերիկան սկսում էր ճանաչել և գնահատել նրան: «Աշխարհը լեցուն է բացառիկ մեղեդիներով, որոնք երբեք չեն հնչում բեմերից»: Արան շատ էր գնահատում Անդրե Սեգովիային, որը դասական երաժշտությունը բեմ բարձրացրեց իր կիթառով: Քանոնը ավելի զարմանահրաշ գործիք էր Սեգովիայի երաժշտական մարտահրավերը ընդունելու համար: «Ես դեռ չգիտեի, որ Հայաստանի երաժշտությունը արևմուտք բերելը իմ կյանքի գործն էր լինելու»:

Ձեր որդին ողջ է...

Հավերժություն թվացող 5 տարի Արա Սևանյանը լուր չուներ Երևանում գտնվող իր ընտանիքից: Ողջ են, մեռած են, կամ բռնադատվա՞ծ հոր պես: Ընտանիքն էլ վստահ էր, որ իրենց Արշավիրն այլևս չկար: Ամերիկայում հայտնվելու առաջին իսկ պահից մեկ հրատապ գործ ուներ՝ տեղեկություն ստանալ և փոխանցել: Երևանի Չելյուսկինցիների փողոցի իրենց տան հասցեով նամակ ուղարկելը վտանգավոր էր: Գտավ մի ծանոթ մարդ, որ պատրաստվում էր այցելել Երևան: Սա թակեց Ֆերջուլյանների տան դուռը՝ «Ձեր որդուց տեղեկություն եմ բերել»: Երկար սպասեց, մինչև կբացեն: Անծանոթ մարդը նախ կասկածելի թվաց, բայց, այդուհանդերձ, դուռը բացեցին: Ինչևէ՝ հայրը, որ արդեն աքսորից վերադարձել էր, և ընտանիքի մյուս անդամները ապշահար էին: Լսելով որդու ճակատագրի վայրիվերումների, նրան օգնած մարդկանց մասին, հայրը հասկացավ, որ Պոլսից մի օր իրենց տանը հայտնված և փոքրիկ Ֆերջուլյանին կախարդած ՔԱՆՈՆ-ը, թերևս արժանի է մեծ երախտագիտության: Հայրը գործիքն ուղարկեց որդուն: Արան Լոս Անջելեսի իր տանը միավորեց պատանեկության և համակենտրոնացման ճամբարների իր երկու ուղեկիցներին:

Սպասելով մահվան...

Արա Սևանյանը աշխարհի 2 հասցեներում ի պահ տվեց իր անհավանական կյանքի մանրամասներն ու ստեղծագործությունները. նոտաները՝ Սուրբ Ղազար կղզում, իսկ մնացածը՝ Հարավային Կալիֆոռնիայի համալսարանի պահոցում: Հուսալով գուցե, որ թոռների ու ծոռների՝ Դավիթի, Էնդրյուի, Դենիի, Էլիզաբեթի, Փէյջի և դեռ ծնվելիք Ֆերջուլյան-Սևանյանների հիշողության մեջ չի խամրի իր աներևակայելի շրջադարձերով լեցուն կյանքի պատմությունը:

«Միշտ երախտապարտ եղիր այն ամենի համար, ինչ ունես»: Սա իր մոր պատգամն էր, որ լսել էր անվերջ փոքր հասակից: Եվ գուցե հենց այս բանաձևն էր, որ փրկեց ցեղասպանությունից մինչև գերմանական համակենտրոնացման ճամբարներ և Ամերիկա ձգված իր 96 տարիների կյանքը: Դա էր, որ դեպի իրեն բերեց ազնիվ և գնահատող մարդկանց՝ Արամ Խաչատրյանին, Մարիուպոլից անծանոթ հայ աղջկան, ՍՍ-ի ուսադիրներով Թորոսյանին և Ֆրենթզելին, նույնիսկ hauptsturmführer Շուլցին, որն անձամբ Արային ուղեկցեց կայարան և նստեցրեց Վարշավա մեկնող գնացքը՝ քեռի Արամին այցելելու համար, հենց քեռի Արամին, Կոմսին՝ Վահան Փափազյանին, Լիի Չեմբեռլենին, Նինային՝ առաջին կնոջը, Էսթերին՝ 2-րդ կնոջը, Ջորջ Մարտիկյանին, ամերիկյան բանակում ծառայող այն հայ կնոջը, ծերուկ էլմեր Հումասին՝ սրճարանի իր վարձատուին, Լորիս Ճգնավորյանին...

Սա էր 2011թ. հունվարի 4-ին Կալիֆոռնիայի Միշն Հիլզ 15105 հասցեում գտնվող Արարատ տանը մահացած բացառիկ քանոնահար և կոմպոզիտոր Արա Սևանյանի, երբևէ Արտաշես Ֆերջուլյանի, կյանքի պատմությունը:

Լուսանկարում՝ ձախից՝ Ա. Խաչատրյան, Քերոբ Առաքելյան, Արա Սևանյան, 1972 ԱՄՆ:
Լուսանկարը տրամադրել է Ա. Խաչատրյանի տուն-թանգարանը: