Շարունակում ենք ներկայացնել հայ եւ ադրբեջանցի գործիչների, վերլուծաբանների եւ փորձագետների հետ մեր զրույցները «Հայաստանն ու Ադրբեջանը օգոստոսյան պատերազմից հետո» թեմայով: Հարցազրույցները տպագրվում են նաեւ Բաքվում «Նովոյե վրեմյա» ռուսալեզու թերթում (www.novoyevremya.com):

Բոլոր նյութերը պատրաստվում են «Ռեգիոն» հետազոտական կենտրոնի եւ Բաքվում Խաղաղության եւ ժողովրդավարության ինստիտուտի համատեղ ծրագրով, որին աջակցում է «Հաշտեցման ռեսուրսներ» (Conciliation Resourses) միջազգային կազմակերպությունը:

«Ռուս-թուրքական մերձեցումը կդառնա ռազմաստրատեգիական»

Հարցազրույց ՀՅԴ Հայ Դատի եւ քաղաքական հարցերի գրասենյակի ղեկավար Կիրո Մանոյանի հետ

- Տարածաշրջանում տեղի ունեցած վերջին իրադարձություններից կամ գործընթացներից որո՞նք են առավելապես ազդել (կամ կարող են ազդեցություն ունենալ) Հայաստանի վրա:

- Պարզ է, որ հիմնական իրադարձությունը, որը մեծ ազդեցություն թողեց ամբողջ տարածաշրջանի վրա, վրաց-օս-ռուսական օգոստոսյան պատերազմն էր եւ դրա հետեւանքները, այսինքն` Ռուսաստանի կողմից Հարավային Օսիայի եւ Աբխազիայի անկախության ճանաչումը: Եվ պատերազմը, եւ հետեւանքները տարածաշրջանում ստեղծեցին ամբողջովին նոր ռազմաքաղաքական իրավիճակ, որը մի կողմից Հայաստանի առջեւ բացեց նոր հնարավորություններ, մյուս կողմից` առնվազն զգալի դարձրեց Հայաստանի խոցելիության աստիճանը: Հայաստանի նախագահի հրավերը` ուղղված Թուրքիայի նախագահին, փաստորեն, մեկ ու կես ամիս անց զուգադիպելով օգոստոսյան պատերազմին, հնարավորություն տվեց Հայաստանին արտաքին քաղաքականության մեջ որակական փոփոխություններ մտցնել, որը ոչ այնքան կախված էր Հայաստանից, որքան Թուրքիայից: Այս դեպքերի փոփոխությունը նաեւ Թուրքիային մղեց վերանայելու իր քաղաքականությունը Հայաստանի նկատմամբ եւ փորձելու փոխել իր կեցվածքը, ինչն անխուսափելի է, եթե իսկապես Թուրքիան ցանկանում է տարածաշրջանում ունենալ հավելյալ աստիճան: Սահմանի բացումը Հայաստանի համար միանշանակ դրական հետեւանքներ չի ունենալու: Կլինեն նաեւ վտանգներ, բայց դա չի նշանակում, որ սահմանը պետք չէ բացել, այլ նշանակում է, որ գիտակցելով այդ վտանգները` պետք է համապատասխան քայլեր ձեռնարկել: Օրինակ` զարկ տալ մեր տնտեսության այն հատվածներին, որոնք սահմանի բացման դեպքում տուժելու են: Արցախի հարցի տեսանկյունից հետաքրքիր երեւույթ է այն, որ խնդրի կարգավորման ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահող երեք երկրներն էլ ճանաչել են այս կամ այն միավորի ինքնորոշման իրավունքը` անկախությունը, առանց այդ միավորներն իրենց մասը համարող երկրների հավանության: Այսինքն` ԱՄՆ-ը եւ Ֆրանսիան ճանաչել են Կոսովոն առանց Սերբիայի համաձայնության, Ռուսաստանը ճանաչել է Հարավային Օսիան եւ Աբխազիան` առանց Վրաստանի համաձայնության: Երեք երկրներն էլ արձանագրել են, որ ինքնորոշման իրավունքը գերակա հիմնադրույթ է միջազգային իրավունքի մեջ եւ, փաստորեն, հաստատել են նաեւ այն, որ Արցախի հարցը կարգավորելու համար Ադրբեջանի համաձայնության կարիքը չկա: Այս մոտեցումները չի կարելի անտեսել, չեմ ասի, որ սրա հիման վրա մենք արդեն պետք է ամեն ինչ ստանայինք, բայց պետք չէ հեշտորեն ընդունել, որ Ադրբեջանի համաձայնությունը կարեւոր է:

- Ի՞նչն է այսօր ամենից շատ բնորոշ Հայաստանի նկատմամբ Ռուսաստանի եւ ԱՄՆ վարած քաղաքականությանը, որքանո՞վ է փոխվել այդ քաղաքականությունը 2008 թ. օգոստոսից հետո:

- Հարավային Օսիայի եւ Աբխազիայի անկախության ճանաչումը Հայաստանի առաջ դրեցին ռուսական ակնկալություններ, որոնց Հայաստանը չէր կարող դրական պատասխանել: Կարծում եմ` դա ինչ-որ տեղ նաեւ ազդեցություն ունեցավ Ռուսաստանի վրա այն իմաստով, որ տեսան` Հայաստանը այն պետությունը չէ, որը յուրաքանչյուր պահի պետք է շարժվի միայն Ռուսաստանի շահերով եւ անտեսի իր շահերը: Պատմականորեն այնպիսի կարծիք է ձեւավորվել, որ Հայաստանը չի կարող ապրել առանց Ռուսաստանի, եւ որ ռուսները ինչ էլ ուզենան, Հայաստանն անելու է: Ռուսաստանում արդեն հասկանում են, որ ինչքանով Հայաստանն ունի Ռուսաստանի կարիքը, նույնքանով էլ Ռուսաստանն ունի Հայաստանի կարիքը: Օգոստոսյան պատերազմն ինչ-որ տեղ զուգադիպեց միջազգային ճգնաժամի սկզբի հետ, որն ունի իր քաղաքական հետեւանքները` մանավանդ Արեւմուտքում: Նույն ԱՄՆ-ը, ԵԽ-ն ինչ-ինչ քաղաքական հաշվարկներով սխալ մոտեցումներ են կիրառում ու ճնշումներ գործադրում Հայաստանի վրա: Օրինակ` ԱՄՆ-ի կողմից օժանդակություն չփոխանցելը, ԵԽԽՎ-ի կողմից քվեի իրավունքից զրկելու սպառնալիքներն այն մոտեցումները չեն, որոնք պետք է նպաստեին Հայաստանի ժողովրդավարացմանը: Փաստ է, որ դրանք Հայաստանին մղել են դեպի Ռուսաստան, ինչը չէի ասի, որ լավ է: Պարտադիր չէ, որ Հայաստանի նկատմամբ Ռուսաստանի կեցվածքն արտահայտվի սպառնալիքով: Այն կարող է դրսեւորվել քաղաքական կամ ռազմաքաղաքական այլ հարաբերությունների սերտացմամբ, ինչպես օրինակ` Մոսկվա-Բաքու, Մոսկվա-Անկարա հարաբերությունները, որոնք պետք է մտահոգիչ լինեն Հայաստանի համար: Ճիշտ է, Ռուսաստանը դա չի անում որպես հակահայկական քայլ, այլ անում է իր շահերից ելնելով, բայց արդյունքում այդպես է ստացվում: Ամերիկան մի քիչ ,տափակե ձեւով է անում այդ ամենը: Ռոբերտ Քոչարյանի ժամանակ էլ փորձեցին ճնշում գործադրել` պահանջելով չանել այս կամ այն քայլը, ասելով` ,այլապես չենք տա այս փողըե: Ցանկացած ուժի կողմից` լինի դա Ռուսաստանը, Պարսկաստանը, Թուրքիան, ԱՄՆ-ն, միահեծան ազդեցությունը մեր տարածաշրջանի վրա, տարածաշրջանի պետություններից եւ ոչ մեկին լավ բան չի խոստանում: Հայկական տեսանկյունից ամենանպաստավորը կլինի շահերի մրցակցությունը եւ ինչ-որ տեղ մեծ ուժերի շահերի նույնացումը, բայց ոչ` շահերի բախումը, առավել եւս` ռազմական բախումը: Այն իրավիճակը, որ այսօր ձեւավորվում է (չհաշված Ամերիկայի նոր վարչախմբի խոստացած քաղաքականությունը, որի արտահայտությունը դեռ չենք տեսել), այնքան էլ դրական չէ:

- Որո՞նք են, Ձեր կարծիքով եւ պաշտոնական դիրքորոշմամբ, 2008 թ. օգոստոսյան իրադարձությունների` Հայաստանի համար գլխավոր դասերը:

- Պաշտոնական դիրքորոշումը պետք է պաշտոնյաներից ճշտել, բայց իմ կարծիքով, նախ` պետք է պատրաստ լինել ցանկացած պատերազմի` մեր դեմ կամ մեր հարեւանների միջեւ, որը կարող է մեզ վրա եւս ազդեցություն ունենալ: Բարեբախտաբար, պատերազմը երկար չտեւեց: Պետք է ավելի պատրաստ լինենք ցանկացած իրադարձության, որը կխափանի մեր կապերն արտաքին աշխարհի հետ: Մենք ոչ մի կերպ մասնակցություն չունեինք վրաց-ռուսական պատերազմում, բայց առնվազն Վրաստանի չափ տնտեսական վնաս կրեցինք` շնորհիվ մեր նկատմամբ Վրաստանի ոչ կոռեկտ պահվածքի: Չի կարելի այդպես հարաբերվել հարեւանի հետ, այսինքն` եթե Հայաստանը նույնքան կամ ավելի զրկանքներ կրի, որքան Վրաստանը, պարզ է, որ Հայաստանում կստեղծվի տրամադրություն, թե մինչեւ երբ մենք պետք է հանդուրժենք Վրաստանի այս կամայականությունները, եւ կստեղծվի նոր իրավիճակ: Հայաստանի միջոցով պետք է տարածվի այն փաստը, որ ազգամիջյան խնդիրների կարգավորումը ռազմական միջոցներով չի լինում: Միեւնույն է, վերջում պետք է նստեն սեղանի շուրջ, որպեսզի կարգավորեն այդ հարցերը: Մյուսը, կարծում եմ, արտաքին քաղաքականության մեջ Հայաստանի ակտիվ ու գործունյա լինելն է: Բայց ակտիվ լինել չի նշանակում այցելել միայն Մոսկվա եւ Թբիլիսի, այլ նաեւ Բրյուսել եւ այնտեղ փորձել ներկայացնել Հայաստանի կեցվածքը, մտահոգությունները եւ ակնկալիքները: Այսօր եւ' Միացյալ Նահանգները, եւ' ԵՄ-ն Վրաստանի անխոհեմ քայլի համար միլիարդավոր գումարներ են հատկացնում Վրաստանին, իսկ նույն անխոհեմ քայլի պատճառով Հայաստանի կրած կորուստների համար ոչինչ չեն հատկացնում: Պարզ է, որ դա քաղաքական որոշում է, բայց ինչ-որ տեղ մեր թերացումն է, որ չենք կարողացել հարցը բավական բարձրաձայն ներկայացնել:

- Որքա՞ն երկարատեւ կարող է լինել ռուս-թուրքական մերձեցումը, եւ ինչպե՞ս այն կարող է ազդել Հայաստանի եւ Ադրբեջանի վրա:

- Ռուս-թուրքական մերձեցումը, կարծում եմ, ի վերջո կդառնա ռազմաստրատեգիական, որովհետեւ երկուսն էլ փորձում են լուծել ոչ միայն երկկողմանի, այլեւ տարածաշրջանային խնդիրներ: Տարածաշրջան ասելով` նկատի ունեմ Սեւ ծովը: Երկու գլխավոր պետություններ փորձում են համատեղ համաձայնությամբ կիսել ազդեցությունը Սեւ ծովի վրա, իրենց տնտեսական հարաբերությունները կառուցում են այնպես, որ ռազմական համագործակցությունը իրական դառնա: Թե դա ինչ ազդեցություն կունենա Ադրբեջանի վրա, ինչ-որ տեղ կախված է եւ' Ադրբեջանից, եւ' Հայաստանից: Կարծում եմ` դա կարող է նաեւ շատ ծանր ազդել Ադրբեջանի վրա եւ կարող է Ադրբեջանի հետ միասին ծանր ազդել Հայաստանի վրա: Եթե Ադրբեջանը շատ ճկուն վարվի եւ նրանց հետ համաձայնություն կայացնի Արցախի հարցում, դա կարող է բերել Հայաստանի վրա ճնշման: Սեւ ու Կասպից ծովերն իրար խառնելով` նավթի, գազի ուղղությամբ համագործակցությունը կարող է բերել երեքի ռազմավարական համագործակցության, որը չի կարող ազդեցություն չունենալ Հայաստանի վրա: Բայց չեմ կարծում, որ ռուս-թուրքական համագործակցության նպատակը մեր տարածաշրջանում պատերազմ սկսելն է, միեւնույն է, երկուսով պիտի փորձեն պատերազմի առաջն առնել ու բացառել այն: Ադրբեջանն առնվազն սպառնում է պատերազմով, նա սկսել է պատրաստվել դրան դիվանագիտական ու քարոզչական ճանապարհով: Բայց դա ուղղակի դեմ է ռուս-թուրքական համագործակցությանն ու շահերին, որովհետեւ այդ համագործակցությունը պահանջում է կայունություն: Այս առումով դա կարող է ինչ-որ իմաստով ձեռնտու լինել Հայաստանին: Կարեւոր է նաեւ, որպեսզի չթվա, թե Հայաստանն ուզում է սեպ խրել ռուս-թուրքական հարաբերություններում, որը չի կարող անել: Հայաստանը պետք է միշտ իր իրավունքների տերը լինի, Ռուսաստանի հետ հարաբերություններում լինի կոռեկտ, բայց նաեւ ցույց տա, որ Հայաստանի համար վտանգ կա ռուս-թուրքական հարաբերությունների սերտացման մեջ, եւ իր ռազմավարական գործընկերոջից ակնկալում է Թուրքիայի հետ հարաբերվելիս նաեւ Հայաստանի շահերը հաշվի առնելը: Իրականում այնքան էլ փայլուն չէ մեր վիճակը, եթե Ռուսաստան-Թուրքիա հարաբերությունները սերտանան եւ դառնան ռազմավարական: Այդ դեպքում Հայաստանը պետք է ամեն ինչ անի, որպեսզի կարողանա Կարս-Ախալքալաք-Թբիլիսի երկաթգծի առաջն առնել: Դա կլինի հայկական դիվանագիտության հաջողությունը: Օգոստոսյան պատերազմը եւս ցույց տվեց, որ այն նախաձեռնությունները, որոնք Վրաստանի միջոցով կիրականացվեն Հայաստանը շրջանցելու նպատակով, փաստորեն խոցելի են` նույն Կարս-Ախալքալաքը, նույն Բաքու-Թբիլիսի- Ջեյհանը: Վրաստանը եւս չունի Արեւելք-Արեւմուտք ճանապարհ եւ պետք է հասկանա, որ Հայաստան-Ախալքալաք-Բաթում ճանապարհը հենց այդպիսին է նաեւ Վրաստանի համար, մի բան, ինչի կարիքն ունի նաեւ ինքը: