Հարցազրույց գրականագետ, գրաքննադատ Արքմենիկ Նիկողոսյանի հետ

-Ձեր՝ «Առաքել Դավրիժեցու Պատմությունն իբրև գրական երկ» մենագրությունն արժանացավ ՀՀ ԳԱԱ, Համաշխարհային հայկական կոնգրեսի և Ռուսաստանի հայերի միության, ՀՀ սփյուռքի նախարարության հայտարարած «Լավագույն գիտական աշխատանք» մրցույթի առաջին մրցանակին՝ «Արվեստ, լեզու և գրականություն» անվանակարգում: Ինչո՞վ էր պայմանավորված Դավրիժեցու աշխատությանն անդրադարձը:

-Անդրադարձը Դավրիժեցուն մի փոքր ավելի երկար պատմություն ունի: Պետական համալսարանում բակալավրիատում սովորելու տարիներին ավելի շատ ուսումնասիրել էի նոր շրջանի գրականություն, մագիստրատուրայում մասնագիտացա նորագույն և արդի շրջանի գրականության մեջ և այդ գծով էլ ուզում էի շարունակել համալսարանում՝ ասպիրանտուրայում, այնտեղ դասախոսել և այլն, բայց չստացվեց: Հանգամանքներն այնպես դասավորվեցին (անկեղծ ասեմ), որ ես հուսահատ եկա գրականության ինստիտուտ: Այդ ժամանակվա իմ հոգեբանությունը հիշելով՝ կարող եմ ասել, որ մեկ էր ինձ համար, թե ինչով կզբաղվեմ, կարևորն այն էր, որ գրականությամբ զբաղվեմ, աշխատեմ գրականության ինստիտուտում, գրականության հետ լինեմ: Եվ ստացվեց այնպես, որ գրականության ինստիտուտում ասպիրանտական միայն մի թափուր տեղ կար, և այդ տեղը վերաբերում էր հին գրականությանը: Ընդունեցի այդ առաջարկը, և երբ մշակում էի դիսերտացիայի թեման, չգիտես ինչու, հիշեցի Առաքել Դավրիժեցուն, և իմ երջանկահիշատակ ղեկավարի՝ Վարագ Ներսիսյանի հետ որոշեցինք ընտրել հենց այդ թեման:

Բայց նաև ի՞նչն էր կարևոր այստեղ, որ շատերին կարող էր թվալ, թե սա անդրադարձ է 18-րդ դարի պատմիչին, և դրանով գրականության պատմության լոկ փաստ է: Ի սկզբանե մեր խնդրադրությունն այնպես էր, որ մինչ այդ եղած բոլոր դիսերտացիաներից և պատմագրությանը նվիրված աշխատություններից տարբերվող աշխատություն պետք է լիներ: Եվ սահմանեցինք թեման՝ «Դավրիժեցու Պատմությունն իբրև գրական երկ»: Մինչ այդ մեր գրականագիտության մեջ միշտ անդրադարձներ էին եղել գեղարվեստական երկ, գեղավեստական արժեք մակարդակների վրա, բայց այս աշխատանքի ընթացքում արդեն համոզվել էինք, որ լավ բան ենք անում: Կարողացա ցույց տալ, որ գեղարվեստական արժեք ասվածը մասնավոր երևույթ է, իսկ գրական երկ ասվածը՝ շատ ավելի լայն: Կարծում եմ՝ այդ մենագրությամբ բազմաթիվ տերմիններ, հասկացություններ ներմուծեցի մեր գրականագիտության մեջ, հատկապես պատմագրության ուսումնասիրության ոլորտ: Մյուս կողմից էլ՝ ինձ հետաքրքրել է ոչ այնքան Դավրիժեցու անձը, թե ինչ պատմական հավաստի փաստեր կարող է վկայագրել, այլ փորձել եմ բացահայտել նրա մեջ պարփակված գրողին:

Կարծում եմ՝ գիրքը պարգևատրվեց նաև այն առումով, որ շատ ավելի տանջանք էի թափել, քան մեր ոլորտի այսօրվա ուզածդ ասպիրանտ Հայաստանում (չեմ ուզում վատաբանել մյուսներին), որովհետև դա սոված օրերի, աշխատանք չունենալու, մի կերպ յոլա գնալու ժամանակ էր, իսկ նման պայմաններում նվիրվել գրականությանը, անել այդ գործը… Բայց ես նաև հավատում էի, որ կգա ժամանակը, որ գիրքը կգնահատվի: Հիմա էլ գիտեմ, որ երբ գիրքն արդեն տպագրվել է, մրցանակ է ստացել, իր ընթերցողներն իրականում 10-20 հոգի են: Թող ինձ ներեն բոլորը, բայց միշտ գերադասում եմ աշխատել այդ 10-20 հոգու համար: Հիմա նոր գիրք եմ անում՝ «Պոլսի գրական ասուլիսները», և էլի գիտեմ, որ դա 10-20 հոգու համար է, բայց պետք է անեմ:

-Բայց ասում են՝ գրականությունը հիմնականում զանգվածային լսարանի համար չէ, ունի իր լսարանը :

-Լավ գրականությունը՝ գուցե, բայց ընդհանրապես մեր նպատակն է եղել, հատկապես իմ և իմ ընկերների գործունեության վերջին 4-5 տարիների, ապահովել լայն լսարան գրականության համար: Երբ ասում են, թե գրականությունը պետք է չունենա զանգվածային լսարան կամ ցանկալի չէ, կամ այդպես է, դա խուսափողական պատասխան է, որովհետև նորմալ հասարակությունը պետք է գնա դեպի լավ գրականությունը: Երբ մեծ լսարան ունենանք լավ գրականության համար, այդ դեպքում կարող ենք ասել, որ երկրում կա նորմալ հասարակություն:

-Հիմա տեսնո՞ւմ եք այդ նորմալ հասարակությունը մեր երկրում:

-Իհարկե, ոչ, որովհետև անկախության շրջանում ամեն ոլորտում անկայունությունն ազդեց հասարակության վրա: Դրա համար մարդիկ տարբեր պատճառներ են նշում, բայց գլխավոր պատճառներից մեկը համարում եմ այն, որ հասարակությունը գրքից ետ քաշվեց՝ իր առօրյա, կենցաղային խնդիրները, փողը, անցողիկ արժեքներն ավելի բարձր դասելով: Բայց նաև բարեբախտություն կա, վերջին տարիներին տարբեր քարոզչական աշխատանքների, ինչու չէ, նաև մարդու ինքնագիտակցության վերականգնման, գուցե ինչ-որ տեղ կյանքի լավացման շնորհիվ, այդ գիտակցությունը վերադառնում է, և վերջին բոլոր դրական դեպքերը, որոնք կատարվում են Հայաստանում՝ լինեն դրանք միտինգներ, ցույցեր, քաղաքացիական ընդվզումներ, կապում եմ վերջին 2-3 տարիներին մեր երկրում ընթերցանության մակարդակի, թեպետև քիչ, բայց, այնուամենայնիվ, աճի հետ, գրքի հանդեպ հետաքրքրության աճի հետ, որն այսօր, հավատացեք, կա:

-Դուք նաև գրաքննադատ եք, և հետաքրքիր է՝ այսօր սոցիալական ցանցերը որքանո՞վ են ազդեցություն ունենում գրական ստեղծագործության վրա: Ասենք, սոցցանցի, այսպես ասած՝ «շարքային» օգտատերը կարող է ոչ պրոֆեսիոնալ ձևով «քոմենթ» գրել այս կամ այն ստեղծագործության, նյութի մասին, և դա երբեմն կարող է ձևավորել հասարակական որոշակի վերաբերմունք:

-Տեսեք՝ խնդիրը հետևյալն է: Տարիներ առաջ երբ տեխնոլոգիաները նոր էին, գործադրվում էին ի չարս, որովհետև գրողների մեծ մասը զահլա չուներ այդ տեխնիկայի հետ, ասում էր՝ գիրքը՝ որպես արժեք: Դրանից օգտվում էին ինչ-որ բլոգերներ, գրամոլներ, գրական հանրության կողմից չընդունված մարդիկ, ովքեր, ստեղծելով բլոգներ և այլ բաներ, ներկայացնում էին իրենց տխմարությունները: Այդ շրջանում մենք մի ցավալի պատկեր ունեինք, երբ գրականությունը ինտերնետում չկար, և մարդիկ շփվում էին դրանց հետ՝ ժամանակակից գրականության մասին տեղեկություններ քաղելու համար: Նրանք իրավացիորեն սկսել էին շատ վատ կարծիք կազմել արդի գրականության մասին: Բայց 3-4 տարի առաջ այդ բացը սկսեց լրացվել: Առաջարկվեց այլընտրանք. ստեղծվեց «Գրանիշ» էլեկետրոնային հանդեսը, որտեղ պարբերաբար սկսեց ներկայացվել ժամանակակից բարձր մակարդակի գրականությունը, որպեսզի այն ընթերցողը, ով որոնման համակարգերով կամ ինտերնետով է փորձում հարաբերվել ժամանակակից գրականության հետ, կարողանա թացը չորից զատել:

Ինչ վերաբերում է «քոմենթելուն», տեխնիկապես, իհարկե, շատ ուժեղ չեմ ինտերնետից, բայց ինչքան գիտեմ այդ քոմենթները արգելափակելու լուծումներ կան: Երբ այս հարցը պարբերաբար բարձրացնում եմ, ասում են՝ կարծիք է, թող լինի, բայց ցավալիորեն տեսնում ենք, որ լուրջ մարդիկ, գրականությունից հասկացող մարդիկ շատ ավելի քիչ են «քոմենթ» անում, այսօրվա տերմիններով ասեմ՝ «լայք» անում, քան նրանք, ովքեր դրսևորման խնդիր ունեն: Մեկ էլ տեսնում ես՝ ինչ-որ անկապ մեկը մտնում և սկսում է բարձր տոնով խոսել գրականության մասին: Նման դեպքերում արհամարհական վերաբերմունք պետք է դրսևորել, լռել: Ցավոք, մեր որոշ տաղանդավոր մարդիկ տրվում են այդ գայթակղությանը, վիճաբանություններ են բացում, որը, կարծում եմ, չարժե: Շատ հաճախ (մի առիթով էլ եմ ասել) մեր շատ սիրելի գրողների համար նման դիլետանտների խոսքն առավել կարևոր և հարգի է, քան պրոֆեսիոնալի խոսքը:

-Ո՞վ է այսօրվա գրականության հերոսը:

-Մենք միշտ դժգոհում ենք, ասում ենք՝ մեր ժամանակի հերոսը չկա: Սա այն տիպական հերոս ունենալու, չասեմ կաղապարային, բայց մեր վարժված մտածելակերպի արդյունքն է, որովհետև մենք իներցիայով, կարծես, փիլիսոփայության կատեգորիայից փորձում ենք գալ տիպական կերպարների տիպական հանգամանքներում, որն այդքան էլ ճիշտ չէ այսօրվա պայմաններում: Միշտ ասել եմ, որ ամեն ինչի փոխվելուն վարժվեցինք. «ПТК» հեռուստացույցից այսօր անցնել ենք «սմարթ» հեռուստացույցների, զնգացող հեռախոսներից ու Մորզեի այբուբենից անցել ենք գերժամանակակից հեռախոսների, տեխնոլոգիաների: Կյանքում ամեն փոփոխությանը վարժվեցինք: Եվ այն, որ այդ փոփոխված հասարակարգի, պետականություն ունեցող երկրի պայմաններում գրականությունն էլ պետք է ինչ-որ բաներ փոխի, դրան չվարժվեցինք, շարունակում ենք գրականությունը գնահատել, չափանշել այն հին կատեգորիաներով, որոնք Սովետից եկել են: Եվ, բնականաբար, մարդիկ, ովքեր այսօր քննադատում են ժամանակակից գրականությունը, նույնիսկ չեն էլ ընկալում, որ իրենց այն հատկանիշները, որոնցով մատնանշում են ժամանակակից գրականությունը, դրանք հենց ժամանակակից գրականության առավելություններն են:

Եթե խոսելու լինեմ բուն հերոսի տիպից, նշեմ, որ մի 10 տարի առաջ մեկ ուրիշ հերոս էր՝ ապագա չունեցող, անհույս, սեփական սենյակի, սեփական պատերի մեջ ներփակված, հասարակայնորեն ոչ ակտիվ և ամենակարևորը՝ մարդ էակից գարշող և ինքն իր էությունից գարշող, պատահական չէ, որ Կաֆկայի հերոսի նման մեր 90-ականների արձակի մեջ շատ-շատ հաճախ ենք հանդիպում ինքն իր էությունից փախչող հերոսի:

Եթե ընդհանրական ձևակերպեմ, ժամանակակից հերոսն ավելի կյանքային է, ավելի շփվող, գրականությունն արդեն չի ներփակվում պատերի մեջ, դուրս է գալիս փողոց, բայց, այնուամենայնիվ, մի տեսակ թախիծ կա, կասկած կա, որը դեռ շարունակում է հետապնդել ժամանակակից հերոսին: Ավանդականորեն կոչել հայրենասեր հերոս, «բոմժ» հերոս, չեմ ուզում տալ նման սահմանումներ: Այսօրվա մեր գրականության հերոսը ժամանակակից մարդն է, և երբ ասում են, թե ժամանակակից գրականությունը մեր այսօրվա կյանքը չի արտացոլում, չափազանց սխալվում են, որովհետև պետք է կարդաս, որ տեսնես՝ արտացոլո՞ւմ է, թե՞ ոչ: Մենք՝ այսօրվա ժամանակակիցներս, այնքան կեղծավոր ենք, որ կարդալով և մեզ տեսնելով գրականության մեջ, ռուսները լավ են ասում՝ «պրիզնատ» չենք գալիս, չենք խոստովանում, որ դա մենք ենք, որովհետև մեր ներսում, շրջապատում ստեղծել ենք ինչ-որ այլ կերպար, բայց գրականությունը սուր աչք ունի, տեսնում է մեզ, մեր արատները, ինչու չէ, նաև մեր առավելությունները:

-Ի՞նչ ճգնաժամ եք տեսնում ժամանակակից գրականության մեջ: Կա՞ ասելիքի ճգնաժամ:

-Ասելիքի ճգնաժամ չկա գրականության մեջ, որովհետև ապրել կատակլիզմների ժամանակներում և դժգոհել ասելիքի պակասից, ամոթաբեր է և՛ գրողի, և՛ ընթերցողի համար: Նոր ձևերի, կառուցվածքի, թարմացման ճգնաժամ նույնպես չկա, այլ հարց է, թե դա ոնց են տեղայնացնում: Մենք երբեմն պետք է խոսենք այն մասին, որ փորձելով ինտերգրվել համաշխարհային գրականության ընթացքին, այն նոր երևույթները, որ կան համաշխարհային գրականության մեջ, թե՛ տեխնիկայի, թե՛ բովանդակության իմաստով՝ բերենք: Շատ ժամանակ մերոնք մնում են դրա չհաղթահարման մակարդակին, և երբեմն վերածվում են դրա պարզ կրկնորդների, որի պատճառով գրականությունից բացակայում է ազգային երանգը, որը գրողին որպես տեղային ճանաչելու լավագույն հնարավորություններից մեկն է:

Կարծում եմ՝ մեր գրականության մեջ այսօր մի փոքր շատ է անմիջական տպավորությամբ ստեղծված տեքստը: Երևույթները չեն հասցվում ընդհանրացվել: Սա վտանգավոր սահման է, և գրականությանը կարող է իջեցնել լրագրության մակարդակին՝ իհարկե, չվիրավորելով սիրելի, չնայած իմ կողմից չսիրելի լրագրողներին:

-Այսօր կա՞ երկխոսություն գրողի և ընթերցողի միջև:

-Այդ հարցում մի քիչ մեծամիտ եմ: Ո՞նց ասեմ, որ հետո ինձ չքննադատեն: Հասարակությունը միշտ գիտի, թե ինչ է իրեն պետք՝ Նոր տարուն գիտի, թե ինչ դնի սեղանին, ծննդին գիտի, թե ինչ պիտի առնի-դնի, գիտի, որ 150 դրամով երթևեկելը վնաս է, պայքարում է, և ընդհանրապես, քաղաքական, սոցիալական հարցերում հասարակությունը բոլորից լավ գիտի, թե իրեն ինչ է պետք: Զարմանում եմ՝ արդյո՞ք հասարակությունը չգիտի, որ ամենաշատը գրականություն և մշակույթ է պետք իրեն: Կենցաղային բոլոր հարցերը դառնում են երկրորդական, երբ չկա այդ գլխավոր դիալոգը՝ հասարակություն-գրականություն, հասարակություն-մշակույթ: Այդ երկխոսության առումով մենք շատ վատ վիճակում ենք:

Ընթերցողները մեղադրում են գրողներին, որ իրենք բարդ են գրում, անհասկանալի են գրում և այլն, և այլն, բայց դրա պատճառն այն է, որ մենք չենք վարժվել նոր իրականության, նոր երկրի, նոր հասարակության պայմաններում ստեղծվող գրականությանը: Սա որակով, իր գործառույթներով, իր առաքելությամբ նոր գրականություն է: Հասարակությունը պետք է հասկանա սա: Այսինքն՝ գրողը միշտ գնում է երկխոսության, ուրիշ ձև չի էլ կարող լինել, նա իր ձեռնոցը նետել է և սպասում է հասարակությանը: Այս դեպքում հասարակությունը պետք է գնա գրականության դուռը և սկսի այդ երկխոսությունը, որովհետև սա մեր հասարակության ամենակարևոր բանակցությունն է՝ քաղաքական հարցերը, Ղարաբաղի, Ցեղասպանության ճանաչման հարցերը մի կողմ դնենք, հասարակությունը պետք է գիտակցի, որ գրականության հետ երկխոսելն ամենակարևոր բանն է հատկապես մեր ժամանակներում, որվհետև ի վերջո այսօրվա գրականությունն ամենահավաստի երևույթն է, որը մեր ժամանակը կտեղափոխի այլ ժամանակներ:

-Ի՞նչն է Ձեզ ցավեցնում մեր երկրում:

-Ինձ շատ է տխրեցնում մեր երկրի սոցիալական, քաղաքական վիճակը, այն անպատկառությունը, որ կա մեր երկրում, այն ցինզիմը, որ կա մեր իշխանությունների ներսում: Ինձ տխրեցնում է նաև մեր անմիաբանությունը: Այդ անմիաբանությունը նկատելի է հասարակության բոլոր շերտերում՝ սկսած վերին օղակներից մինչև ամենաաղքատ մարդիկ: Գալով իմ գլոբալ խնդիրներին, ես ցավում եմ, որ մեր հասարակությունը մշակութային հասարակություն չէ:

Տարիներ առաջ ասել եմ. մենք պետք է ուժային նախարարության կարգավիճակ տանք մշակույթի նախարարությանը և նույնչափ հոգատար, պահանջկոտ լինենք մշակույթի նախարարությունից, ինչքան պաշտպանության նախարարությունցից: Հրանտ Մաթևոսյանի հանճարեղ խոսքը կա, որ երկրները բանակներով չեն նվաճում, երկրները նվաճում են մշակույթով, իսկ բանակները հետո են գալիս:

Կարծես, էս ժողովրդի միջից իր արժեքները պահելու կոդը ջնջել են, ինչ-որ վիրուս են գցել, այդ կոդը դուրս է եկել մարդկանց միջից: Մշակութային հասարակություն ասվածից իսպառ զրկվել ենք, որովհետև էն ո՞նց էր, երբ թուրքը գալիս էր եկեղեցին քանդելու, մարդիկ գնում էին գյուղերով կանգնում էին, սրի կքաշվեին, որ այդ եկեղեցուց մի քար չըկնի, իսկ այսօր հայ մարդը եկեղեցուց ընկած քարը կվերցնի, կտանի եսիմ ինչ կանի: Միլիոնավոր օրինակներ կան: Ամեն ինչ գցել իշխանությունների վրա, այդքան էլ ճիշտ չէ: Եթե ուզում ենք պահել մեր մշակութային արժեքները, բոլորս պետք է հոգատար լինենք: Հիմա պետության գլուխ կանգնած են մարդիկ, ովքեր մշակութային մարդիկ չեն, բայց դու հայ մարդ ես, չէ՞, դու պայքարի, պայքարի դրանց դեմ, վերջապես, ռադ արա: Ցավով եմ ասում, որ այդ առումով մեր հասարակության մեջ ինչ-որ բան էն չէ:

-Լավ, ի՞նչ կլինի:

-Ինձ միշտ մեղադրում են, որ չափազանց լավատես եմ: Բայց միշտ մնալու եմ լավատես, որովհետև էն, ինչի մասին երազում էի, երբ 17 տարեկանից գյուղից եկա սովորելու, իրականացրել եմ, որովհետև, լավատես լինելով, մի քիչ էլ իրատես եմ: Շատ հեռուն չեմ գցում իմ երազանքներն ու նպատակները: Հիմա էլ եմ կարծում, որ լավ պետք է լինի, պարզապես մենք, ունենալով շատ դրական և բացասական հատկանիշներ, մի քիչ էլ վռազ, անհամբեր ժողովուրդ ենք, չենք սիրում, թեպետ դանդաղ, բայց կայուն առաջ գնացող ինչ-որ բան: Մենք միշտ գլոբալ բաներ ենք ուզում փոխել, երևի դա է պատճառը, որ այդպես էլ չի լինում, որ այս երկրում ինչ-որ բան փոխենք՝ իշխանություններից սկսած, ինչ-որ բաներից վերջացրած:

Ալեքսանդր Մյասնիկյանը մի հանճարեղ խոսք ունի. ասում է, որ եթե ամեն իշխանավոր իր ամեն մի որոշում կայացնելիս մտածի, որ դա անում է իր երեխայի համար, մենք կունենանք հրաշալի պետություն: Այդ մտածողությունը պետք է ունենան և՛ մեր իշխանավորները, և մենք բոլորս: Եթե քո էրեխեն ամենալավ կոնֆետն է ուզում, ամենահրաշալի հեծանիվը, ամենալավ քաղաքն ես տանում, բայց հետո գալիս ես և կաշառքով, սպառնալիքով ընտրություն ես կատարում, դու արդեն թքած ունես քո արած-չարածի, քո առածի վրա, որովհետև էրեխու համար ամեն ինչ անելը նախևառաջ նորմալ միջավայր, նորմալ հասարակություն, ընտիր պետականություն ստեղծելն է: Մենք պետք է դրան լծվենք, և կարծում եմ՝ մեր երկրի լավագույն տղերքի շնորհիվ այդ գիտակցությունը քիչ-քիչ կփոխվի: Մի խոսքով՝ ես հավատում եմ մեր երկրի վաղվա օրվան, ու էդ լավ օրը գրականությունն է բերելու: