Արևային Երևանից բևեռային Նորիլսկ աքսորված ճարտարապետ Միքայել Մազմանյանը համարվում է 20-րդ դարի հայկական ճարտարապետության նորարարական դպրոցի  հիմնադիրներից։ Նրա կյանքը բուռն վերելքների և ծանր վայրէջքների պատմություն է։ Քսանականների ստեղծագործ, առաջադիմական հաջողությունների շրջանից մինչև երեսունականների բռնաճնշում և աքսոր դեպի բևեռային  Նորիլսկ, տասնութ տարի աքսորից հետո էլ վերադարձ ստեղծագործական բուռն աշխատանքի։

1930-ական թթ․ ստալինյան ռեպրեսիաների շրջանն էր, հազարավոր մարդիկ, առաջավոր մտավորականներ կեղծ մեղադրանքներով աքսորվում էին կամ մահապատժի էին ենթարկվում։

1937թ.-ին ձերբակալված ճարտարապետ Միքայել Մազմանյանը ոչ միայն դիմակայել է ծանր ֆիզիկական և հոգեկան պայմաններին, այլև աքսորի ընթացքում ճարտարապետ Գևորգ Քոչարի հետ նախագծել ու ստեղծել է բևեռային քաղաքների՝ Նորիլսկի և Դուդինկայի գլխավոր հատակագծերը։

Աքսորում Մազմանյանը գրում էր ոչ միայն նամակներ՝ կարոտով սպասող ընտանիքին, այլև բանաստեղծություններ և պատմվածքներ։ Դրանք արժեքավոր գրական վկայություններ են, որոնք ամենադիպուկն են արտահայտում ծանր պայմաններում ստեղծագործ մարդու դիմակայելու կամքը, կարոտը և լավատեսությունը։

Դուրսը փչում է պուրգան,

Ես երգում եմ ջան գյուլում,

Բուք է, ձյուն է, ուրագան,

Ես երգում եմ ջան գյուլում:

Մութը պատել է դեմս,

Բայց հեռացած օրերս

Ասում եմ՝ նորից կգան

Ու երգում եմ ջան գյուլում։

1939թ․ Նորիլսկ

Մազմանյանը, ինչպես իր  գծանկարներում, այնպես էլ տեքստերում պատմում է այնքան իրական ու կենդանի, որ ընթերցողին տալիս է ներկայության զգացողություն։

Ներկայացնում ենք ճարտարապետի «Ժամկետից շուտ» պատմվածքը, որը գրել է աքսորի տարիներին։

ժամկետից շուտ

«Արկտիկայի անսովոր օրերից մեկն էր, աղջամուղջ: Ձյունը ծուլորեն իջնում էր պահակատան կտուրին, փշալարերի վրա:

Հեռվում հազիվ էր նշմարվում աշտարակը, ուր արթուն հսկում էր ճամբարի պահակը: Ամեն ինչ ձուլվել էր իրար, երկինքն ու

երկիրը կարելի էր գլխի վրա շուռ տալ և նույնը կլիներ արտաքուստ, կապտագույն, սառած:

Լուսասյուները անհույզ շարունակվում էին ուղղահայաց դեպի վեր:

Ճամբարի դարպասների առջև ներսից կանգնած էր սահնակը բեռնված փայտացած դիակներով: Ցցվել էին ոտքեր ձգված

մատներով, գլուխ երկու օտար ոտքերի միջև սեղմված: Սահնակը ասես անտառից նոր էր վերադարձել կարծրացած փայտերի

կույտով:

Ձյունը անտարբեր նստում էր սրված քթերին, վզին, ոտքերին, որոնք դուրս էին ցցվում բրեզենտի տակից, ասես վերջին

հայացք նետելու ճամբարի վրա:

Պահակը մի կողմ քաշեց բրեզենտը ու սկսեց համարել ննջեցյալներին իբրև պահեստից դուրս գրվող իրերի: Մեկը

պակասում էր: Չի՞ փախել արդյոք: Նորից հաշվեցին սահնակապանի հետ միասին յուրաքանչյուրի անունը, հայրանունը և

ազգանունը մի առ մի հիշատակելով, նաև ծննդյան թիվը: Կին, տղամարդ, անհույզ իրար կողքի պառկած:

Ոտքով հրեց մեկի գլուխը, որ կպչելով հարևանի ոտքին անախորժ ճթաց: Տակից դուրս եկավ 16 տարեկան մի աղջիկ:

Ձևակերպվեց հանձնման ակտը, երկուսի ստորագրություններով վավերացվեց: Դարպասները բացվեցին: Հարվածեցին

ձիերին ու սահնակը ճռնչալով շարժվեց առաջ: Իննը հոգի ազատվեցին ժամկետից շուտ: Առանց ազգի, սեռի, կաշվի գույնի

խտրության:

Օրեկան մեռնում էին այլևայն պատճառներից 12-15 մարդ: Նորմաների համաձայն համարվում էր ընդունելի և ճամբարի

պետը հատուկ ընդգծում էր դա իր ելույթներում: Ամեն առավոտ բանտարկյալներին աշխատանքի ուղարկելուց հետո

կատարվում էր այդ օպերացիան»:

Առաջիկայում «Հետքը» կներկայացնի Միքայել Մազմանյանի կյանքն ու գործունեությունը լուսաբանող կարճամետրաժ վավերագրական ֆիլմ։

Կարդացեք նաև՝ 

• Թորամանյանը՝ Մազմանյանի հուշերում․ ճարտարապետի օրագիրը
• Թումանյանը՝ Մազմանյանի հուշերում․ ճարտարապետի օրագիրը
• Չարենցը՝ Միքայել Մազմանյանի հուշերում․ ճարտարապետի օրագիրը

Արխիվային նյութերը տրամադրել է

Մազմանյանի թոռնուհին՝ Լիլիթ Տեր-Մինասյանը։