Գնչուհին

2011 թ. Հունվար 4-ին, Քալիֆոռնիայի Միշըն Հիլզ 15105 հասցեում գտնվող Արարատ Տանը, մահացավ բացառիկ քանոնահար և կոմպոզիտոր Արա Սևանյանը: Նրա Alter ego-ն՝ Արշավիր Ֆերջուլյան անունով,  վաղուց մահացել էր գերմանական համակենտրոնացման ճամբարներում:

Երբ երեխա էր, Երևանը հաճախ լցվում էր գնչուներով: Մի օր, նրանցից մեկը  մտավ Չելյունսկինցիների փողոցում գտնվող իրենց տուն: Մայրը խնդրեց նախ իր ապագան նայել, հետո էլ՝ ավագ որդունը: Գնչուհին ասաց՝ միշտ կհաղթես մրցույթներում: Պատերազմ եմ տեսնում, կհայտնվես տնիցդ հեռու մութ բանտի պես տեղում: Երկու անգամ կամուսնանաս, կանանցիցդ մեկը կլինի թխահեր, մյուսը՝ շիկահեր: Կապրես 60 տարի: Երբեք Հայրենիք չես վերադառնա:

Գնչուհու գուշակությունը բացառությամբ մեկ կետի, իրականացավ: Սխալվել էր մահվան տարիքի հարցում: Արշավիր-Արա Ֆերջուլյան-Սևանյանը  60-ի փոխարեն ապրեց գրեթե 96 տարի: 96 տարի՝ անհավանական թվացող շրջադարձերով լի մի կյանք:

Ինչպես գերի ընկավ

Երբ սկսվեց 2-րդ աշխարհամարտը, տարան ռազմաճակատ, հրացան տվեցին, առանց սովորեցնելու ձգանը քաշելու «արվեստը» եւ մի փամփուշտ՝ գերի ընկնելու դեպքում սեփական քունքին պարպելու համար: Սամբեկ գյուղի մոտ շրջափակման մեջ ընկավ, չհասցրեց ոչինչ անել: Ոտքով, գերեվարված մյուս զինվորների հետ, քշեցին դեպի Մարիուպոլ՝ Ուկրաինա:  Ցուրտ էր, նախորդ օրերին եկած հորդ անձրևից ամենուրեք ցեխ էր, որ դժվարացնում էր քայլքը: Սովը, բայց հատկապես  ծարավը անտանելի էր: Արշավիրը առանձնացավ  շարքից՝ ջրափոսից ցեխաջուր խմելու համար: Զգաց, թե ինչպես գնդակը սուրաց քթի մոտով:  Այլևս շարքից չառանձնացավ: Մարիուպոլը իր առաջին ճամբարն էր: Խանձած ցորենով ինչ-որ ջրիկ մի բան տվեցին ուտելու: Փոքրամարմին, տկար երաժիշտ էր: Առավոտները գերմանացիները մեռածներին և կիսամեռներին տանում, լցնում էին փոսը: Մի առավոտ էլ իրեն վերցրին տանելու: Մի գերի բղավեց՝ «Նա Ռուսաստանի լավագույն երաժիշտներից է»:

 Արամ Խաչատրյանի բողոքը Ստալինին 

Ռուսաստան ասելով, անշուշտ նկատի էր ունեցել Խորհրդային Միությունը, որի Կարմիր դրոշի շքանշանը՝ անձամբ Ստալինի հրամանով, զարդարել էր կուրծքը: Ընդամենը 15 տարեկան էր, երբ Թիֆլիսում կայացած Անդրկովկասյան երաժշտական մրցույթում քանոնի իր անզուգական  կատարումներով առաջին տեղը վերցրեց: Համերգը Թիֆլիսի Օպերային թատրոնում էր: Օթյակում Լավրենտի Բերիան էր: 1930 թվականն էր, կարծես: Արան հիշում է, որ, իր կատարումից հետո, Բերիան եկավ ետնաբեմ և խնդրեց հպվել գործիքին: Նա նրբորեն սահեցրեց մատները քանոնի փայտի վրայով ՝ «Ինչ գեղեցիկ է...» ասելով:

Արամ Խաչատրյանը և Արա Սևանյանը

Մյուս մեծ հաջողութունը անմիջապես 2-րդ աշխարհամարտից առաջ էր: Մոսկվա՝ Մեծ թատրոն: Իր իմպրովիզացիաներով «Հեջազ»-ը նոր մեծ հաղթանակ բերեց: Ստալինը ներկա էր համերգին:  Շատ էր հավանել, և իր անունից Արշավիրին  հրավիրեցին Կրեմլ: Ստալինի  կողքին Արամ Խաչատրյանն էր` հիացած Արշավիրի կատարումով և դժգոհ, որ երիտասարդ տաղանդներին սովետական երկիրը  չի քաջալերում ինչպես հարկն է: Խաչատրյանի բողոքից հետո Արշավիրի ստացած մրցանակի հարգը, Ստալինի կարգադրությամբ, բարձրացվում է Կարմիր դրոշի շքանշանի:    

Արշավիր-Արան միշտ երախտապարտ մնաց Արամ Խաչատրյանին իր արվեստը գնահատելու և աջակցելու համար: Կոմպոզիտորների միությունում  ծանոթացրել էր Պրոկոֆևի և Շոստակովիչի հետ: Լսել տվել իր նվագը: Առաջարկել էր Արշավիրին մնալ Մոսկվայում, խոստացել բացել նրա առջև բոլոր դռները: Այսպես՝ Արամ Խաչատրյանի բարձր գնահատանքին արժանացած, իր քանոնի լարերով Բերիայի և Ստալինի «հոգիներին» դիպած այս տղան փրկվեց մեռելների փոսում հայտնվելու անպատեհությունից և  շարունակեց որպես ռազմագերի  դեգերել համակենտրոնացման տարբեր ճամբարներում:  

Քանոնը

Փոքր երեխա էր, երբ արդեն Երևանում  հմուտ դերձակի համբավ ձեռք բերած հայրը՝ Օհաննես Ֆերջուլյանը, քանոն պատվիրեց Պոլսից: Ասեղ-թելով կտորի վրա իր haute couture խաղերը տալուց զատ հրաշալի տիրապետում էր նաև նվագարանի «թելեր»-ով արվեստ հրամցնելու  գաղտնիքներին: Եվ որպեսզի փոքրիկ Արշավիրը,  որ զմայլված էր քանոնով և ուզում էր անվերջ մատիկները սահեցնել վրայով, լարից չգցի այն, ննջարանի դուռը միշտ բանալիով փակ պահեցին: Բայց ուշիմ երեխան գիտեր, թաքցված բանալիի տեղը... Ի վերջո, ուսուցիչ գտան նրա համար. Գարեգին  Խանիկյանն էր: Իր հասակի համեմատ, քանոնի հսկա պատյանը շալակած, նա շտապեց դասի: Հետո մտավ կոնսերվատորիա՝ Անուշավան Տեր Ղևոնդյանի դասարան: Հասցրեց սիրահարվել ուսուցչի աղջկան, հայտնել այդ մասին Տեր Ղևոնդյանին և արժանանալ խրախուսանքի: Ուսուցիչը ուրախ էր, որ իր աշակերտը սիրահարված է: Դա բարեբեր կլիներ նրա արվեստի համար:«Առանց  սիրահարված լինելու չես կարող ստեղծագործել»,-պնդում էր նա: Պրոֆեսորը գուցե չէր էլ անդրադարձել, որ խոսքը իր աղջկա մասին էր:

Անանուն աղջիկը

Մարիուպոլի ճամբարում ապուրի հերթի մեջ, լսեց հայերենով մի կնոջ ձայն՝ «Հա՞յ ես»:  Այս անծանոթ աղջիկը ինչ-որ թղթեր լրացրեց, իբր քույրն է, և իրավունք ստացավ հոգ տանելու «եղբոր» մասին: Այդպես ձմեռը հանեց: Իր պահապան հրեշտակն էր: Անանուն: Տարած հոգեկան և մարմնական ցնցումների մեջ Արշավիրը չէր կարողացել մտապահել նրա անունը: Եվ կոչում էր ուղղակի ՝ Հրեշտակ: Ստալինգրադից հետո գերմանացիները գերիներին տեղափոխեցին դեպի  արևմուտք՝ Լեհաստան: Մինչ Վարշավա  հասնելը նրանց բերեցին Կելցեի համակենտրոնացման ճամբար: Սա Արշավիրի անցած բոլոր ճամբարներից  ամենասոսկալին էր:  Իրականում իր հուշերում խառնված է շատ բան, ժամանակագրությունից մինչև համակենտրանացման ճամբարների անունները: Բայց անցկացրած դաժան օրերից շատ հստակ դրվագներ կային՝ մեխված ուղեղում.  Ինչպես, մռայլ եղանակից հետո արև տեսած գերիներին, որ դուրս էին եկել բարաքներից և վայելում էին օդի ջերմությունը, գնդահակարեցին  գրազի համար, թե  ով ավելի արագ կքաշի ձգանը: Երբ գերմանացի վերակացուները իր աչքի առաջ հսկա հացի մեջ դրված ճարպ էին խժռում, իսկ վերջում՝ չկարողանալով ամբողջը ուտել, իրենց թերմացքը շպրտեցին իրեն: Ինքն էլ վերցրեց գետնից և կերավ արքայական այդ պատառը: Այդ օրվանից մի մեծ երազանք պահեց. Եթե ողջ մնա մի մեծ բոքոնի մեջ լիքը կարագ է քսելու և ճաշակելու է, որպես աշխարհի ամենից համեղ ուտելիք..: Շատ-շատ տարիներ հետո Ամերիկայում, երբ բուրգեր սկսեց վաճառել, արդյոք ենթագիտակցության մեջ այն թերմացքի հիշողոթյո՞ւնն էր: Շատ պատկերավոր հիշում էր նաև այն օրը, երբ  ճամբարներից մեկում  շերեփի պես մի բան էին տվել ձեռքը և խցանված արտաքնոցը մաքրելու հրաման արձակել: Հետո՝ կարգադրել գործը շարունակել մերկ  ձեռքերով, որոնք սովոր էին միայն կախարդական հնչյուններ «կորզելու» քանոնի լարերից:  

Հայեր ՍՍ-ի շարքերում

Մեկ այլ աներևակայելի ընթացք ստացավ Արշավիրի կյանքը Վարշավայում: Այս ճամբարի ադմինիստրացիայում Արշավիրը հայերի հանդիպեց: Արտաշես Աբեղյանի կողմից ղեկավարվող  Բեռլինի Հայոց Ազգային կոմիտեի անդամները   ճամբարներով մեկ փնտրում էին հայերի՝ փոխադարձ համաձայնություն ունենալով ՍՍ-ի հետ: Որպես կանոն, նրանք ցեղասպանությունից հետո Գերմանիայում հայտնված գաղթական հայերի զավակներն էին, որոնք արդեն ծնվել էին այս երկրում  եւ բոլշևիկների կողմից Հայաստանի Հանրապետության բռնազավթումից հետո տարագրված գործիչները: Համագործակցության նպատակը՝ Հայաստանի ազատագրումն ու անկախության վերականգնումն էր, հայ ռազմագերիների փրկությունը: Գերմանացիների համար կային  նաև շատ հստակ առօրեական հարցեր՝ փնտրում էին մասնագետների, պատերազմից  ավերվող Գերմանիան ոտքի կանգնեցնելու համար: Եվ արհեստավարժ ճարտարագետների, բժիշկների, շինարարների, արհեստավորների  փնտրում էին, նախ, գուցե հենց, հայ գերիների մեջ:    

-Զբաղմո՞ւնքդ:

-Երաժիշտ:

-Անո՞ւնդ:

-Արշավիր Ֆերջուլյան:

-Ֆերջուլյա՞ն: Հա՞յ ես: Ես էլ եմ հայ:

-Մորեղբայրս Լեհաստանում է ապրում:

-Անունը գիտե՞ս:

-Արամ Դաբաղյան:

-Արամ Դաբաղյա՞ն: Իմ լավ ընկերն է:

Իր հայ լինելը, երաժիշտ լինելը, գերիներին հաշվառող ոմն Թորոսյանը և Ֆրենթզելը, որի մասին Արշավիրն ասում էր, թե հայ է և իրական ազգանունը Կորգանյան, կյանքում երբևէ չտեսած քեռի Արամ Դաբաղյանի զարմիկ լինելը արդեն որերորդ անգամ շրջեցին Արշավիրի կյանքի ընթացքը:

Դաբաղյաններով հպարտ մայրը

Մայրը միշտ հպարտությամբ ասում էր, որ իր ազգականները սփռված են աշխարհով մեկ. «Որ երկիր գնաս այնտեղ Դաբաղյանների կհանդիպես»:  Մինչև 1915թ. ապրում էին Վանում: Արշավիրը դեռ չէր ծնված, բայց ճանապարհին էր: Երբ օրհասական դարձավ վիճակը, նրա հայրը հղի կնոջը, փոքրիկ աղջկան և կնոջ եղբորն առավ և սարերով, ձորերով, տանջանքներով հասավ Էջմիածին: Վանքի բակը լեցուն էր գաղթականներով՝ հիվանդ, անոթի...: Հայրը  ընտանիքը տեղափոխեց Երևան: Շուտով քույրը և մորեղբայրը մահացան: 1915-ի նոյեմբերի 21-ին ծնվեց Արշավիրը: Նրանից  հետո լույս աշխարհ եկան  Ժիրայրը, Հրայրը և Նորայրը: Չորս երաժշտական եղբայրներ. քանոն, թառ, դաշնամուր և հոբոյ: Փոքր եղբայրը, որ նվագախումբ էր մտել իր հոբոյով,  շուտ մահացավ: Որովհետև խմում էր: Վարշավայում ապրող քեռի Արամը գորգի վաճառական էր: Օնասիսի պես իր սեփական նավն ուներ: 2-րդ աշխարհամարտի  ժամանակ հոգ էր տանում Կելցեի համակենտրոնացման ճամբարում գտնվող հայ գերիներին՝ ուտելիք և հագնելիք մատակարարելով : Եվ օգնությունը գլուխ բերելու համար հարաբերություններ էր հաստատել գերմանացիների հետ: Երբ լսեց զարմիկի՝ Վարշավայում գտնվելու լուրը, բեռանատարներով օգնություն ուղարկեց այնտեղ:

 ՆԿՎԴ-ն

Արամից բացի, Արշավիրը մեկ ուրիշ քեռի էլ ուներ՝ Տիգրանը: Նա Ամերիկայում էր հայտնվել  դեռ շատ վաղուց՝ մինչև ցեղասպանությունը: Առաջին պատերազմի վետերան էր՝ կռվել էր ամերիկյան զորքերում: Մորեղբայր Տիգրանի մահից հետո Ֆերջուլյանների ընտանիքը նամակ ստացավ իրավաբան Լիի Չեմբերլենից, այն մասին որ Տիգրան Դաբաղյանը սեփականություն հանդիսացող իր անշարժ գույքը կտակել է Վանից Երևան տեղափոխված քրոջը: Չեմբերլենի գրասենյակը, համաձայն կտակի, սկսեց ամսական դրամ ուղարկել Երևան: Մինչև որ ՆԿՎԴ-ն մտավ իրենց տուն, ավերեց ամեն բան, բռնագրավեց ունեցվածքը, անգամ դաշնամուրը և բռնագանձեց ամերիկյան օգնությունը, որ հայրը ապահովության համար դրամատուն չէր տարել, այլ պահում էր տանը: Մատնիչը իրենց տան ռուս սպասուհին էր՝ համատեղությամբ գործակալ: Հորն աքսորեցին Սիբիր մի ամբողջ 20 տարով: Արշավիրը այլևս նրան չտեսավ:

Գլխավոր նկարում՝ Ֆերջուլյանների ընտանիքը. կանգնած՝ աջից առաջինը Արշավիր Ֆերջուլյան

 շարունակություն