Այն, ինչ Վոլոդյա Ավետիսյանը տեսել է Մարաղայում, չի տեսել այլ տեղ

Այս նամակները Նելլի Ավակիմյանին բարեկամներն ուղարկել են 20 տարի առաջ Մարաղայից: Նա բացել է ծրարները, բայց մինչև հիմա այդպես էլ չի կարդացել նամակները: Նամակագիրները 1992թ. ապրիլի 11-ին գնացել են Մարաղա և ներկա եղել նախորդ օրը գյուղում տեղի ունեցածի հետևանքով զոհված հայերի թաղմանը: «Երևի նկարագրել են, ես չեմ իմանում, չեմ կարողանում կարդալ, սիրտս չի տանում»,- ասում է Նելլի Ավակիմյանը:

Շատերը համոզված են, որ այն, ինչ ադրբեջանցիները 1992թ. ապրիլի 10-ին արեցին Մարտակերտի շրջանի Մարաղա գյուղի խաղաղ բնակչության նկատմամբ, ցեղասպանություն է: «1992թ.-ին ադրբեջանցիները Մարաղայում հանցանք են գործել ողջ մարդկության դեմ: Դա սարսափելի տառապանքների և դաժանության վայր էր՝ նման Գողգոթային: Ես երբեք չեմ մոռանա այդ սարսափելի օրը, երբ ադրբեջանցիները հարձակվեցին Մարաղայի վրա»,- ասել է բարոնուհի Քերոլայն Քոքսը:

Մարաղայում թշնամու կողմից սպանված հայերի լուսանկարների ու տեսանյութերի հետ հաճախ է զգուշացվում, որ խորհուրդ չի տրվում դիտել երեխաներին և դյուրազգաց մարդկանց: Խաղաղ բնակչության նկատմամբ ադրբեջանցիների արածների վկայությունները ցնցում են իրենց անմարդկայնությամբ, դրանք դժվար է վերապատմել և հավատալ, որ նման բան հնարավոր է անել:

Գնդապետ Վոլոդյա Ավետիսյանը պատերազմի սկզիբից մինչև վերջ կռվել է Անկախության բանակում, եղել է բանակի հրամանատար Լեոնիդ Ազգալդյանի օգնականը, մահապարտների հետ կռվել է Մարտակերտում, երբ Մարտակերտի վիճակը չափազանց ծանր էր: Վոլոդյա Ավետիսյանն ասում է, որ այն, ինչ տեսել է Մարաղայում, պատերազմի ընթացքում չի տեսել Արցախի այլ վայրերում: Մարաղայում ադրբեջանցիներն անգամ օգտագործել էին կացին ու սղոց:

1992թ. ապրիլի 10-ին սպանված հայերի թիվը տատանվում է 80-ից 100-ի միջև, այդ թվում ծերունիներ, կանայք ու երեխաներ: Ավելի քան 40 մարդ վիրավորվել է, մոտ 70-ը՝ գերեվարվել: Գերիներից շատերի ճակատագիրը մինչ այժմ անհայտ է:

Վոլոդյա Ավետիսյան, լուս.՝ Հակոբ Պողոսյանի

Ապրիլի 9-ի գիշերը ադրբեջանցիները նորից սկսեցին ռմբակոծել գյուղը: Վոլոդյա Ավետիսյանը պատմում է, որ Մարտակերտի շտաբի պետը զանգեց Լեոնիդ Ազգալդյանին և ասաց, որ «վիճակը շատ վատ է, հրետանային պատրաստություն է գնում, սպասում ենք հարձակման»: Ապրիլի 10-ին թշնամին հարձակվեց գյուղի վրա, մտավ տներն ու ոչնչացրեց խաղաղ բնակիչներին: Ադրբեջանցիների հետ միասին մարաղացիների վրա հարձակվեցին նաև ռուս զինվորներ ու սպաներ՝ ռուսական տանկերով: Մարաղայի ինքնապաշտպանական ջոկատը դիմադրեց, որքան կարողացավ: Երբ Ազատագրական բանակը Աղաբեկալանջից օգնության հասավ, Մարաղայի մի կեսում հայկական ուժերն էին, մյուսում՝ թշնամին: Հենց այդ մասում էլ տեղի էր ունեցել կոտորածը:

«Մինչև մենք մտանք, գյուղի կեսը վերցրել էին թուրքերը: Մարաղայի ինքնապաշտպանական ջոկատի փամփուշտները վերջացել էին, տղաները խուճապի մեջ էին: Մենք մտել ենք իրենց հետ կռվի մեջ: Ու կռիվ է գնացել մինչև համարյա լույս, թուրք հայ խառնվել էինք իրար: Հետո որ գյուղի կեսը հետ վերցրինք, նորից իրենց ուժերը համալրվեցին, տանկերով, տեխնիկաներով մտան: Մենք նահանջեցինք մի ժամով, հենց անմիջապես գյուղի վերջում նորից կազմավորեցինք ջոկատները, որոնք փամփուշտ չունեին, փամփուշտ բերեցինք, բոլորը լիցքավորեցինք ու բաժանվեցինք մասերի, նորից մտանք գյուղ: Մինչև ապրիլի 11-ը գյուղը ազատագրեցինք, արդեն թուրք չկար»,- պատմում է Վոլոդյա Ավետիսյանը:

Անկախության բանկի տղաներին հավասար Մարաղայում այդ օրը կռվում էր նաև հրամանատարը՝ Լեոնիդ Ազգալդյանը, ով վիրավորվեց թևից: Բանակի տղաներից ևս երկուսը վիրավորվեցին, իսկ Մարաղայի ջոկատի տղաներից շատերը զոհվել էին: Մարտերի ժամանակ թշնամին ևս շատ կորուստներ ունեցավ: Ազատամարտիկները թշնամուց վերցրին նաև տանկեր ու հրանոթներ, որոնք ադրբեջանցիները տեղավորել էին, որ կրակեին Մարտակերտի վրա, բայց չէին հասցրել:

Անկախության բանակի ազատամարտիկները

Մարաղայի ազատագրումից հետո Անկախության բանակը վերազինեց գյուղի ինքնապաշտպանական ջոկատին, վերակազմավորեց ջոկատներին ու դուրս եկավ գյուղից: «Մենք տարբեր տեղեր գործողություններ էինք անում ու լուրջ գործողություններ էինք անում: Մենք ոնց որ ազատագրող, հատուկ ստորաբաժանում լինեինք: Մենք խփում էինք, վերցնում էինք, տեղի ջոկատներին տալիս էինք, ասում էինք՝ պահեք»,- պատմում է Վոլոդյա Ավետիսյանը:

Հայկական ուժերը մոտ 2 ամիս պահեցին Մարաղան, որից հետո գյուղը Շահումյանի ու Մարտակերտի մյուս գյուղերի հետ ընկավ ու մինչև հիմա մնում է ադրբեջանցիների ձեռքում: Քանի դեռ գյուղը հայկական վերահսկողության տակ էր, մարաղացիները մնացին իրենց գյուղում: Նույնիսկ ապրիլի 10-ի դեպքից հետո մարաղացի կանայք, գյուղամիջում կանգնած, Քերալոյն Քոքսին պատմում ու ցույց էին տալիս, թե ինչ է եղել:

Վոլոդյա Ավետիսյանի կարծիքով՝ ապրիլի 10-ի դեպքը տեղի ունեցավ, քանի որ հայերը չէին սպասում, որ նման անսպասելի հարձակում կլինի, և ռուսական բանակն իր զրահատեխնիկայով կօգնի ադրբեջանցիներին: Մարաղայի ինքնապաշտպանական ջոկատի տղաները և զինամթերքը քիչ էին:

«Սպանդ էին արել թուրքերը իսկական թուրքական ոճով, չէին նայել կին, երեխա, տարիք: Մենք էլ ենք գերի վերցրել ադրբեջանցի, բայց կյանքում ոչ մեկի չենք ասել՝ աչքիդ վրա ունք կա: Մենք կռվել ենք զինված մարդու՝ մեր հակառակորդի դեմ, որը զենք ունի: Իսկ որը եթե զենքը գցում էր, ասում էր՝ հանձնվում եմ, մենք նրան մատով չէինք կպնում, ձեռքերը կանդալում էինք, հանձնում էինք շտաբին: Շտաբն էր որոշում՝ իրենց ինչ պիտի աներ: Համենայն դեպս, մեր բանակի գաղափարախոսությունը դա է եղել Լեոնիդի հրամանատարությամբ»,- ասում է Վոլոդյա Ավետիսյանը:

Մարաղայի դեպքերի ժամանակ Նելլի Ավակիմյանը կորցրել է իր ընտանիքի անդամներից 3-ին

Նելլի Ավակիմյան: Հետևում այն գորգն է, որը ծնողները Նելլիին նվիրել են Երևան կատարած վերջին այցի ժամանակ:

Ապրիլի 10-ին սպանվել է Նելլիի հարազատներից 3-ը՝ հայրը՝ 84-ամյա Երվանդ Ավակիմյանը, մայրը՝ 70-ամյա Թամարա Զաքարյանը, և եղբայրը՝ Մարաղայի ինքնապաշտպանական ջոկատի 38-ամյա ազատամարտիկ Ալիկ Ավակիմյանը:

Ալիկը ինժեներ-շինարար էր, պատերազմի ժամանակ ապրում էր Արմավիրում, քանի որ Մարաղայում իրեն «քաղաքավարի ձևով» ասել էին, որ էստեղից գնա, ուրիշ տեղ աշխատանք գտնի: Մինչ ազատագրումը Արցախում աշխատանքի էին ընդունվում ադրբեջանցիները:

Ալիկն ամեն օր Արմավիրից Երևան էր գալիս զորավարժարանում մարզվելու: Նա մասնակցել է նաև Երասխավանի կռիվներին: «Ինքը 2 փոքր երեխա ուներ՝ մեկը 4 տարեկան, մեկը՝ 6 տարեկան: Իր կնոջը, մեզ բոլորիս լացելով թողեց ու գնաց պատերազմ: Կինը ասում էր. «Ես դռանը աղաչեցի, ինձ հրեց, գնաց»: Նույնիսկ ինձ ասում էր. «Ծանոթ չունե՞ս, շուտ ուղարկես, շուտ գնամ մասնակցեմ կռիվներին: Ես տեսել եմ, խրամատները ճիշտ չեն փորել, ես պետք է գնամ, էդ բոլորը ուղղել տամ, պետք է անպայման լինեմ սահմանի վրա»»,- պատմում է Նելլին:

Նրա հայրը Հայրենական պատերազմի մասնակից էր, 25 տարի եղել է Մարաղայի դպրոցի տնօրենը, մայրը՝ քիմիայի ու կենսաբանության ուսուցչուհի նույն դպրոցում: «Ես չեմ մոռանում, որ մի անգամ դպրոցի տնամերձից աշխատողները մի դույլ ծիրան էին բերել: Հայրս դարպասի մոտ կանգնեցրեց, ասեց՝ մինչև չկռշեք, գումարը չվերցնեք, էս ծիրանը մեր տուն չի մտնելու: Ինչքա՜ն սուրբ մարդիկ են եղել»,- ասում է Նելլին:

Ծնողները ապրիլի 10-ից օրեր առաջ էին Մարտակերտում ապրող բարեկամների տնից վերադարձել Մարաղա, որպեսզի հողը մշակեն, և ռմբակոծության ժամանակ տան թաքստոցում են եղել:

«Եթե մեկը իրենց տեղյակ պահեր, կարող է իրենք էլ փրկվեին, փախչեին: Բայց արդեն որ թուրքը մտել է բակ, նոր են գլխի ընկել: Ծնողներս վախվորած, իրար ձեռք բռնած, փոսից դուրս են եկել, որ փախչեն այգու կողմը, թուրքերը մեջքից կրակել են: Հարևանները փախել են, բայց տեսել են ցանկապատի հետևից, որ թուրքերը մտել են մեր բակը»,- ասում է Նելլին:

Այդ ժամանակ Ալիկը եղել է Մարաղայի սահմանում կռվելիս: Նելլին ենթադրում է, որ ծնողները սպասել են, որ Ալիկը գա և օգնի իրենց, իսկ Ալիկը մտածել է, որ գյուղացիները փախչում են, ծնողներն էլ կփախչեն:

«Հետո արդեն երբ գյուղից դուրս հանդիպել են գյուղացիներն ու ջոկատի տղաները, գյուղացիները ասել են, որ «քո ծնողները մնացել են գյուղում»: Ալիկը արդեն հետ է դառել գյուղ: Մեր գյուղամիջում ճամփա կա, ինքը մտածել է, որ այդ այգիների արանքով կգնա կհասնի, բայց այդ ժամանակ արդեն մերոնց սպանած են եղել, ու ինքն էլ միանգամից դուրս է եկել թուրքի տանկի ու ԲՏՌ-ի դիմաց: Ալիկը ասում էր, որ «ես գերի չեմ ընկնի երբեք»: Ու նռնակները միշտ պահել է իր մոտ»,- արտասվելով պատմում է Նելլին:

Երվանդ Ավակիմյան	Թամարա Զաքարյան	Ալիկ Ավակիմյան, լուս.՝ maragha.org-ից

Թշնամուն հետ շպրտելուց հետո ազատամարտիկները հավաքել են մարաղացիների աճյունները և թաղել եղբայրական գերեզմանոցում:

«Համարով շարել են. մամաս 13 համարն էր, պապան՝ 14: Իսկ Ալիկին առանձին են թաղել՝ որպես ազատամարտիկի, որպեսզի դպրոցականները, գյուղը իր համար առանձին հուշարձան կառուցի: Մորաքրոջս աղջիկն ու տղան ներկա են եղել Ալիկի թաղմանը, ասում է. «Մենք երկաթից մի մեծ խաչ էինք սարքել Ալիկի գերեզմանի վրա, որ տեղը իմանանք»: Բայց հիմա թուրքերը այնտեղ հո խաչ չեն թողել: Ու, ասում է, ծառերի միջոցով մենք տեղը գիտենք, ուղղությունը որոշել ենք. եթե հանկարծ Մարաղան ազատագրվի, կգնանք»,- պատմում է Նելլին ու չի կարողանում զսպել արցունքները:

Մարաղացիները ոչ իրենց հարազատների գերեզման ունեն, ոչ հուշարձան, նրանց հետ կատարվածը չի լուսաբանվում

Նելլի Ավակիմյանը բժիշկ է աշխատում Երևանում: Մարաղայում դպրոցն ավարտելուց հետո նա տեղափոխվել է Երևան, ընդունվել բժշկական ինստիտուտ: Հետո վերադարձել է Արցախ, որ աշխատանքի ընդունվի, բայց նրան չեն ընդունել: Ալիևյան համակարգի օրոք Արցախում հայերը չպետք է աշխատանքի ընդունվեին. բժիշկները ադրբեջանցի էին:

«Հայրս ամեն օր գնում էր Ստեփանակերտ, խնդրում, աղաչում, ասում էր. «Ղարաբաղի թեկուզ ամենախուլ գյուղում նշանակեք բժշկուհի, ավարտել է»: Ես նույնիսկ հասա Բաքու՝ առողջապահության նախարարի տեղակալի մոտ, ասաց, որ «ինչու պետք է մեր կադրերը թողնենք, ձեզ նշանակենք, մենք կնշանակենք Ղարաբաղում բժիշկ»: Եվ այդպես օրեցօր Ղարաբաղում, թեկուզ հենց մեր գյուղում ավելացան թուրք բժիշկները»,- պատմում է Նելլին:

Վեց ամիս Մարաղայում անգործ մնալուց հետո նա վերադարձել է Երևան: Նելլին վերջին անգամ Մարաղայում եղել է 1990 թ.: 1991-ից սկսած՝ մայրը թույլ չի տվել Մարաղա գալ, քանի որ «արդեն թուրքերն են տիրում ամեն տեղ, ջահել աղջիկներին վնասում են»: Բացի դրանից՝ անձնագրում Երևանի գրանցում ունեցող հայերը կարող էին գերի ընկնել Ստեփանակերտի օդանավակայանում:

Ծնողներն էլ ոչ հաճախ էին գալիս Երևան: Վերջին անգամ նրանք Երևանում Նելլիին այցելել են ծննդյան օրվա առթիվ և նվիրել մի ինքնաեռ ու գորգ:

Մարաղան հարուստ ու մեծ գյուղ էր. 2000-ից ավելի տնտեսություն ուներ: Նելլին շատ լավ մանկություն է ունեցել գյուղում: Ծնողները զրոյից տուն են կառուցել, այգի տնկել: Հայրը այգում տաղավար էր տեղադրել՝ մի քանի տեսակի վարդերով շրջապատված: Դպրոցականներն ամեն սեպտեմբերի 1-ին վարդ էին խնդրում Ավակիմյանների այգուց:

«Մեր բակը լրիվ ծաղկանոց էր: Էդ ի՜նչ վարդեր էին: Հայրս մի օր եկել էր Երևան: Առավոտ շուտ ասում եմ՝ էս ուր ես գնում: Ասում է՝ գնում եմ Սայաթ-Նովայի փողոց, էնտեղի ծաղիկները ջրողի հետ պայմանավորվել եմ, ինձ վարդի շիվ է տալու, որ տանեմ Մարաղայում տնկեմ: Որտեղ գնում, ծաղիկ էր բերում, ցանում էր, Սոչիից, Ղրիմից: Ծնողներս շատ էին սիրում այգին, ծաղիկները, ոչ մեկի բակում այնպիսի լիմոններ չէին աճում, ինչպես մեր բակում, 8 տեսակի թզի ծառ ունեինք»,- հիշում է Նելլի Ավակիմյանը:

Ապրիլի 10-ի սպանդից հետո Մարաղա են մտել ադրբեջանցի կողոպտիչներ ու դիակապուտներ և տարել մարաղացիների ունեցվածքը, հետո այրել տները: Նրանք Ավակիմյանների ունեցվածքը բարձել են մեքենայի մեջ, որ տանեն:

Մարաղացիները հավաքել են Նելլիի ծնողների, եղբոր՝ գետնին գցված, տրորված, պատառոտված նկարները, բերել տվել են Նելլին: Նկարների հետ նա պահում է նաև մոր դիպլոմը, որը ևս պատռել են ադրբեջանցիները, և եղբոր պատրաստած գիպսե արձանիկներից միակ պահպանվածը:

Ալիկ Ավակիմյանի պատրաստած գիպսե արձանիկը, որը պահում է Նելլին	Նելլիի ծնողների լուսանկարներն ու մոր դիպլոմը, որոնք Մարաղայից բերել են համագյուղացիները

«Եղբայրս էդ դաժան տարիներին իր ձեռքով ինչ ասես սարքում էր, այսպիսի արձանիկներ էր սարքում, վաճառում էր, որ երեխեքին պահեր: Էնքան լավ ձեռք ուներ: Շատ բազմակողմանի զարգացած է եղել»,- ասում է Նելլին: Ալիկը Մարիամ Աստվածածնին էր քանդակել աղջկա օրորոցի վրա: Մարաղայի դեպքից մոտ 1 ամիս առաջ՝ իր վերջին ծննդյան օրը, Ալիկը բարեկամներին ասել է, որ միայն մի բան չի կատարել. երկու աղջիկներին չի կնքել: Երեխաները նրա զոհվելուց հետո են կնքվել:

Նելլին ասում է, որ Հայաստանի առաջին նախագահի իշխանության ժամանակ Մարաղայի դեպքերը թաքցվել են ու չեն լուսաբանվել: Այս դեպքերը պատշաճ ձևով չեն արծարծվել նաև երկրորդ ու ներկայիս նախագահների օրոք: Մինչդեռ ադրբեջանցիներն անընդհատ իրենց հեռուստաալիքներով որպես հայերի կազմակերպած սպանդ են ներկայացնում դեպքեր, որոնք ժամանակ իրենց մի խումբը կոտորել է իրենց մեկ այլ խմբի:

«Մեզ բոլորիս համար անհասկանալի է Մարաղայի հարցում պահվածքը: Բոլոր մարաղացիները ասում են՝ ինչո՞ւ, ինչո՞ւ են թաքցնում: Վրդովմունքից պայթում ենք: Ես ենթադրում եմ, որ առաջինը չեն ուզում Ռուսաստանին «կպած» լինել, որովհետև թուրքերը զորք չունեին, ոչ մի բան չունեին, նրանց մի 2 դանակով ենիչերիները եկել հարձակվել են: Հիմնականը, որ գյուղը վերցրել են, ռուսական վարձու տանկերն են եղել: Բայց գազանությունները թուրքերն են արել»,- ասում է Նելլի Ավակիմյանը:

Ամեն տարի՝ ապրիլի 10-ին, Նելլին եկեղեցական արարողության ժամանակ կարդալ է տալիս իր զոհված հարազատների անունները: Այդ օրը համագյուղացիները և բարեկամները հավաքվում են կամ Նելլիի տանը, կամ այլ տեղ: «Ոչ մի տեղ չունեմ ապրիլի 10-ին գնալու համար: Ոչ քար ունենք, ոչ գերեզման: Բոլոր գերեզմանները թուրքերի ձեռքում են, ասում են՝ վարել են, այնտեղ մի հատ քար չեն թողել»,- ասում է Նելլին:

Զոհվածներին ու անհետ կորածներին նվիրված միայն մեկ հուշաքար կա Մարտակերտի շրջանի Նոր Մարաղա գյուղում, որտեղ ապրում է ապրիլի 10-ին ողջ մնացած մարաղացիների մի մասը: Նելլին Նոր Մարաղայում չի եղել, բայց Ալիկի աղջիկները գնացել են, բերել հուշաքարի նկարը:

Նելլին շատ կուզենար, որ Ծիծեռնակաբերդում՝ Սումգայիթի ու Բաքվի զոհերի հուշարձանների կողքին, լինի նաև Մարաղայի ցեղասպանության զոհերի հիշատակը հարգող հուշարձան, որպեսզի մարաղացիները որևէ տեղ ունենային՝ ապրիլի 10-ին գնալու համար:

Մարաղայի ապրիլի 10-ի դեպքերը ներկայացնող տեսանյութեր կարելի է դիտել այստեղ: Զգուշացում. տեսանյութերը դիտել խորհուրդ չի տրվում երեխաներին և դյուրազգացներին: